Badania kliniczne, które stanowią podstawę rozwoju produktów leczniczych umożliwiającą wprowadzanie nowych leków, są prowadzone wyłącznie na ludziach i nazywa się je badaniami biomedycznymi.
Badanie kliniczne stanowi eksperyment medyczny/leczniczy/ w rozumieniu art. 21 ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty.
Celem badania klinicznego nie jest służenie konkretnemu pacjentowi, a jedynie postępowi nauk w zakresie tematycznym badania.
Z badań klinicznych pacjenci-uczestnicy mogą czasami odnosić i odnoszą korzyści w postaci poprawy ich stanu zdrowia, szczególnie w zakresie dostępu do najnowszych substancji aktywnych lub najnowszych leków będących poza ich zasięgiem.
Badania kliniczne dzielą się na cztery fazy.
I faza:
- liczba zdrowych ochotników lub chorych z określoną niewydolnością narządową - do 100 osób,
- czas trwania - kilkanaście miesięcy,
- służy ocenie bezpieczeństwa leku i ustaleniu optymalnego sposobu dawkowania.
Jest to badanie nieterapeutyczne.
II faza:
- liczba pacjentów cierpiących na daną chorobę - do kilkuset,
- czas trwania - do 2 lat,
- służy określeniu skuteczności terapeutycznej i bezpieczeństwa leku.
Jest to badanie terapeutyczne, ale typu poznawczego.
Fazy I i II są szczególnie niebezpieczne dla uczestnika badania.
III faza:
- z udziałem licznej (do kilku tysięcy) i bardziej zróżnicowanej grupy pacjentów cierpiących na daną chorobę. Dobiera się pacjentów z wybranymi chorobami towarzyszącymi, ponadto mających zaburzenia funkcji wątroby i nerek.
- czas trwania – do 4 lat
Celem tej fazy jest potwierdzenie skuteczności, bezpieczeństwa, porównanie leku nowego do dotychczas stosowanych, potwierdzenie schematów dawkowania.
Jest ono badaniem terapeutycznym typu potwierdzającego ze stosowaniem leku referencyjnego.
Pomyślne wyniki III fazy pozwalają na prowadzenie procesu dopuszczenia produktu leczniczego do obrotu.
90 proc. badań klinicznych nowych produktów leczniczych nie przechodzi pozytywnie badań I, II i III fazy.
IV faza:
- z udziałem - od kilkuset do kilku tysięcy uczestników
- czas trwania - od kilku miesięcy do kilku lat
Są to badania kliniczne, porejestracyjne, często nazywane w żargonie badaniami marketingowymi. Mowa tu o badaniach terapeutycznych w warunkach praktyki medycznej, niezbędnych do poczynienia zmian w zakresie wskazań, dawkowania, rodzaju opakowań, zmiany postaci farmaceutycznej.
Żadne z badań klinicznych nie daje pełnej odpowiedzi na zagrożenia ze strony działań niepożądanych.
Do zdobycia tej wiedzy potrzebne jest doświadczenie wielu lat stosowania leku w różnych sytuacjach klinicznych/szeroka gama np. chorób współistniejących, różny wiek, różne rasy pacjentów, pacjenci z anomaliami genetycznymi/.
Badanie kliniczne otwarte – pacjent i badacze wiedzą co otrzymuje pacjent.
Badanie kliniczne zaślepione pojedynczo - pacjent nie wie co bierze, wiedzą badacze i monitor.
Badanie kliniczne zaślepione podwójnie – pacjent, badacz, monitor nie wiedzą co bierze pacjent.
Badanie kliniczne zaślepione potrójnie -pacjent, badacz, monitor, statystyk nie wiedzą co bierze pacjent.
Badanie randomizowane polega na losowym przydzielaniu pacjentów do różnych grup:
- otrzymujących badany produkt lub lek odniesienia czyli komparator, lub placebo
- pozbawionych wszelkich interwencji terapeutycznych.
Europejska Agencja Leków (EMA) - w celu zminimalizowania zagrożeń dla uczestników badań klinicznych, w których badany produkt podawany jest człowiekowi po raz pierwszy - prowadzi do 28 lutego 2017 r. konsultacje społeczne w sprawie zmian do obecnych wytycznych w zakresie badań klinicznych. Celem tej inicjatywy jest ich zmiana służąca poprawie bezpieczeństwa prowadzonych badań klinicznych.
Należy wyciągnąć wnioski z tragicznych zdarzeń śmiertelnych mających miejsce w badaniach klinicznych I i II fazy w ciągu ostatnich 10 lat.
Znowelizowane wytyczne mają na celu uwzględnienie rosnącej w ostatnich latach złożoności protokołów badań klinicznych, w których badany produkt podawany jest człowiekowi po raz pierwszy.
Mimo, iż dotychczasowe wytyczne skupiały się na badaniach prowadzonych z pojedynczą dawką wzrastającą dla produktów podawanych po raz pierwszy, pojawiały się niepokojące rezultaty takiej procedury. To właśnie wymusiło dyskusje o potrzebie zmiany zasad.
Obecnie proponuje się, aby w badaniu z pojedynczą dawką wzrastającą, każdemu uczestnikowi podać pojedynczą dawkę badanego produktu w celu oceny bezpieczeństwa.
Jeżeli wynik jest pozytywny, każdy uczestnik z kolejnej grupy otrzymuje pojedynczą wyższą dawkę zgodną z zaprojektowanym poziomem dawkowania.
W badaniach z wielokrotną dawką wzrastającą, każdy uczestnik otrzymuje badany produkt kilkakrotnie np. raz dziennie przez tydzień na danym poziomie dawki.
Następnie, w kolejnych grupach osób stopniowo podaje się coraz większe dawki, o ile bezpieczeństwo i tolerancja poprzedniej dawki są do zaakceptowania.
Opracowuje się:
- ustalenia kryterium dla dawki maksymalnej,
- zasady obliczania dawki początkowej u ludzi,
- zasady osiągania kolejnego poziomu dawkowania,
- zasady prowadzenia badań wieloetapowych,
- postępowanie ze zdarzeniami niepożądanymi w odniesieniu do zasad wstrzymywania badania klinicznego.
Dopracowuje się także wytyczne badań nieklinicznych, takie jak integracja danych farmakokinetycznych i farmakodynamicznych oraz badań toksykologicznych.
Analizie poddaje się rolę danych nieklinicznych w ustalaniu szacunkowej dawki terapeutycznej, maksymalnej dawki, wartości wzrostu dawki i odstępów w dawkowaniu.
Dr nauk farm. Leszek Borkowski
