Próbę odpowiedzi na pytanie zadane w tytule należy rozpocząć od analizy celów działania systemu opieki zdrowotnej: dostarczenia całej populacji możliwie pełnego zakresu świadczeń medycznych (dostępności opieki), zapewnienia usług oraz świadczeń profilaktyczno-leczniczych i rehabilitacyjnych na możliwie najwyższym poziomie (jakość opieki), organizowania opieki w możliwie najlepszy sposób, aby zapewnić optymalne wykorzystanie istniejących zasobów (efektywności opieki), systematycznego doskonalenia systemu w sposób satysfakcjonujący pacjentów i pracowników (dynamika systemu).
Integralną częścią systemu opieki zdrowotnej, która w sposób istotny przyczynia się do wypełniania misji i realizowania celów tego systemu, jest pielęgniarstwo. Jako element w systemie ochrony zdrowia posiada ono wyodrębnioną strukturę, kształcenie i doskonalenie, sprawuje nadzór nad wykonywaniem zawodu, inspiruje kierunki badań naukowych, odpowiada za dostosowanie praktyki zawodowej pielęgniarek i położnych do potrzeb zdrowotnych społeczeństwa.
Funkcje zawodu pielęgniarki i położnej oraz wynikające z nich zadania obejmują: promocję zdrowia, zapobieganie wypadkom, chorobom i niesprawności, opiekę nad osobami zdrowymi, chorymi i niepełnosprawnymi we wszystkich grupach wiekowych, społecznych oraz we wszystkich podmiotach opieki zdrowotnej, niesienie ulgi w cierpieniu i w czasie umierania, organizowanie wsparcia w rodzinie i innym grupom społecznym, współudział w procesie diagnozowania, leczenia i rehabilitacji.
Misję pielęgniarstwa definiuje się jako udzielanie pomocy jednostkom, rodzinom, grupom w ocenianiu rozmiaru i osiąganiu ich własnego fizycznego, psychicznego i społecznego potencjału w pełnym wyzwań środowisku, w którym ludzie mieszkają, uczą się i pracują.
Z tak sformułowanej misji pielęgniarstwa w społeczeństwie wywodzą się jego funkcje: podstawowe, regulacyjne i pomocnicze. Najważniejsze dla realizacji głównego celu, misji organizacji (systemu opieki zdrowotnej) są funkcje podstawowe bezpośrednio wpływające na jego osiągniecie. Obejmują one: leczenie, pielęgnowanie i rehabilitację. Kolejne funkcje – regulacyjne nadają kierunek działaniu organizacji, sprawiają, że wysiłki jej członków skupiają się wokół działalności podstawowej. Są to funkcje związane z kierowaniem, takie jak: planowanie, organizowanie, przewodzenie, kontrolowanie. Są one ważne ze względu na skuteczność organizacji wyrażoną w osiąganiu celów. Jednakże w literaturze wskazuje się, że są one odmianą funkcji pomocniczych, pośrednio determinujące i wspierające osiągnięcie głównych celów organizacji. Funkcje regulacyjne są istotne, ale należy pamiętać, że to nie ze względu na funkcje pomocnicze powstała organizacja. Dla systemu ochrony zdrowia i podsystemu pielęgniarstwa funkcjami pomocniczymi są: badania naukowe, kształcenie kadr, zarządzanie. W podmiotach opieki zdrowotnej funkcjami pomocniczymi są m.in.: obsługa finansowa, prace biurowe i techniczne, utrzymanie porządku, czynności reżimu sanitarnego, żywienie.
J. Salvage, interpretując dokumenty WHO, wyróżnia cztery główne funkcje w pielęgniarstwie:
1. świadczenie oraz organizowanie opieki zdrowotnej o charakterze promocyjnym, profilaktycznym, leczniczym, rehabilitacyjnym i opiekuńczym. Pełnienie tej funkcji uważa się za najbardziej skuteczne, jeśli realizowane jest zgodnie z regułami procesu pielęgnowania,
2. edukacja pacjentów lub klientów oraz personelu opieki zdrowotnej,
3. współpraca w zespołach opieki zdrowotnej: zespołach terapeutycznych, opiekuńczych, problemowych, organizacjach zawodowych, społecznych i politycznych,
4. działania na rzecz rozwoju praktyki poprzez prowadzenie badań naukowych, opracowanie i wdrażanie innowacyjnych rozwiązań, publikowanie osiągnięć.
W piśmiennictwie polskim funkcje pielęgniarstwa dzieli się na ogół na dwie grupy:
1. funkcje ukierunkowane na rzecz podmiotu opieki (osobę, rodzinę, grupę) związane z podstawowymi funkcjami systemu opieki zdrowotnej. Należą do nich: funkcja promowania zdrowia, profilaktyczna, wychowawcza, terapeutyczna, rehabilitacyjna, opiekuńcza,
2. funkcje ukierunkowane na rozwój zawodu i podsystemu pielęgniarstwa (w zarządzaniu nazywane regulacyjnymi i pomocniczymi). Należą do nich: funkcja kształcenia, zarządzania, naukowo-badawcza.
Niezależnie od przyjętego podziału funkcji pielęgniarstwa zawsze realizowane one będą przez osoby posiadające odpowiednie kwalifikacje: pielęgniarki i położne – osoby legitymujące się dyplomem szkoły pielęgniarskiej, szkoły położnych, realizujące pielęgnowanie zawodowe oraz funkcje zawodowe pielęgniarskie, sprawujące opiekę nad człowiekiem zdrowym i chorym, w różnym wieku, w podmiocie opieki zdrowotnej, w miejscu nauczania, wychowania, zamieszkania, przebywania, podlegające zmianom w zakresie wykształcenia, uprawnień i kompetencji oraz świadomości zawodowej.
Praca pielęgniarek i położnych polega na wyuczonym, celowym i planowym podejmowaniu działań na rzecz człowieka potrzebującego, a ich aktywność zawodowa ma na celu doprowadzenie do utrzymania i promowania zdrowia, przywracania zdrowia lub ograniczania skutków choroby, towarzyszenie pacjentowi, człowiekowi w zdrowiu, chorobie i niepełnosprawności, a także kształtowanie umiejętności samoopieki i opieki ze strony najbliższych. Wśród głównych zadań zawodowych pielęgniarki, położnej wskazuje się m.in. zadania: diagnostyczne, lecznicze, rehabilitacyjne, opiekuńcze, psychopedagogiczne.
Rola i pozycja pielęgniarki, położnej w systemie opieki zdrowotnej zależy od świadomości zawodowej, profesjonalizmu, postrzegania tych grup zawodowych przez społeczeństwo, podejścia do zarządzania opieką zdrowotną, postawy kierowniczej kadry pielęgniarskiej i postaw członków zespołu terapeutycznego. Pozostaje skorelowana z aktualnie przyjętym systemem opieki zdrowotnej, wiąże się z postrzeganiem przez pracowników medycznych roli pacjenta w opiece zdrowotnej, a także postrzeganiem przez pacjentów własnego miejsca w opiece zdrowotnej.
Na przestrzeni lat rola pielęgniarki i położnej ulegała przeobrażeniom. W przeszłości pielęgniarka, położna koncentrowała się na pielęgnowaniu człowieka chorego w szpitalu, na pomocy w zaspokajaniu potrzeb biologicznych człowieka, wykonywaniu różnych czynności „dla” i „za” pacjenta oraz realizowaniu zleceń lekarskich.
Współczesne pielęgniarstwo to pielęgnowanie w zdrowiu i w chorobie, pomoc w zaspokajaniu złożonych potrzeb zdrowotnych człowieka jako jednostki biopsychospołecznej, kulturowej i duchowej, samodzielne świadczenie złożonej opieki pielęgniarskiej, współpraca zespołowa, wykonywanie zleceń lekarskich, udział w procesie terapeutycznym.
Zmiana roli pielęgniarki, położnej w systemie opieki zdrowotnej ewaluowała wraz ze zmianą roli pacjenta, który w przeszłości miał ograniczony dostęp do wiedzy na temat zdrowia, choroby i opieki. Cechował go brak poczucia odpowiedzialności za własne zdrowie, bierność w procesie leczenia. Współczesny pacjent dysponuje wiedzą na temat zdrowia, choroby, opieki medycznej, posiada pełną świadomość prawa do podejmowania autonomicznych decyzji w sprawach własnego zdrowia, dzięki czemu aktywnie może uczestniczyć w procesie leczenia i pielęgnowania.
W oparciu o wyżej wskazane przesłanki rozwinęło się pielęgniarstwo samodzielne. Jego istotą jest działanie, w którym decydowanie o sprawach pielęgnacji pacjenta leży w gestii pielęgniarki, położnej. Następuje integracja działań opiekuńczych, leczniczych, terapeutycznych, co daje pielęgniarce i położnej określone miejsce w zespole terapeutycznym. Samodzielność zawodowa pielęgniarki, położnej wynika z zapisu Ustawy o zawodach pielęgniarki i położnej, która określa je jako zawody samodzielne i wskazuje na obszar działania.
Zadania zawodowe wykonywane przez pielęgniarkę, położną w opiece nad człowiekiem zdrowym i chorym są wypadkową: ustawodawstwa, wiedzy zawodowej, umiejętności nabytych w procesie kształcenia, doskonalenia zawodowego, zakresu obowiązków i uprawnień, sytuacji społecznej, ekonomicznej i organizacyjnej, systemu ochrony zdrowia w Polsce.
Profesjonalizm i samodzielność zawodowa stanowią szansę dla pozycji współczesnego pielęgniarstwa, które w dużej mierze zależy od rozwoju nowoczesnych metod diagnostycznych, leczniczych, pielęgnacyjnych w dziedzinie opieki nad człowiekiem. Na samodzielność zawodową wpływa podniesienie poziomu wiedzy i umiejętności, rozwój kształcenia przed- i podyplomowego, różnorodność form doskonalenia zawodowego, kształcenie na poziomie wyższym oraz aktywny udział pielęgniarek i położnych w realizacji programów terapeutycznych, prewencyjnych, profilaktycznych. Samodzielność zawodowa łączy się z szeroko rozumianą odpowiedzialnością za decyzje, działania, postawy, wypowiedzi. Samodzielność zawodowa pielęgniarki, położnej to również autonomiczne miejsce w zespole terapeutycznym, co rozumiane jest jako współdecydowanie, współdziałanie, postawa akceptacji dla profesjonalizmu, a także profesjonalna ocena i wypowiedzi na temat własnej roli i zadań zawodowych.
Współczesna pielęgniarka, położna przygotowana jest formalnie i merytorycznie do pielęgnowania samodzielnego, profesjonalnego, odpowiedzialnego. Można wskazać wiele czynników utrudniających realizację zadań wynikających z samodzielności zawodowej. Są to m.in.:
- niestabilna sytuacja ekonomiczna i organizacyjna systemu i ochrony zdrowia w Polsce, która ogranicza rolę pielęgniarki i położnej do zadań instrumentalnych, obciążając ją zadaniami pomocniczego personelu, ponadto rodzi dysproporcje wynagradzania wśród członków zespołu terapeutycznego,
- zmniejszenie liczby pielęgniarek i położnych, co niesie za sobą pogorszenie warunków wykonywania pracy, utrudnia właściwe zarządzanie zasobami ludzkimi,
- dysproporcja pomiędzy rozwojem nowoczesnej medycyny a możliwościami w zakresie doskonalenia zawodowego, utrudnienia w zakresie podnoszenia kwalifikacji przy rozwoju nowoczesnej medycyny, wycofanie się pracodawców z udziału w finansowaniu kształcenia i doskonalenia podyplomowego pielęgniarek i położnych oraz udzielania im urlopów szkoleniowych.
Co więcej w dalszym ciągu obserwuje się negatywne zjawiska społeczne polegające na przypisywaniu pielęgniarce i położnej pomocniczej roli w zespole terapeutycznym, pomijaniu roli i znaczenia tych zawodów w opiece zdrowotnej, lekceważenie problemów zawodowych przez decydentów. Przekłada się to na zmęczenie pracą pielęgniarek i położnych, poczucie obniżonej wartości. Stały brak uznania i poszanowania dla godności zawodu sprzyja występowaniu zespołu wypalenia zawodowego. Pielęgniarki i położne narażone są na choroby powstałe w związku z pracą, co skutkuje spadkiem zainteresowania tymi zawodami. Odrębny problem stanowią manipulacje polityczne i społeczne, źle rozumiana konkurencja zawodowa.
Przedstawione rozważania skłaniają do szeroko pojętej, a toczącej się od lat dyskusji społecznej na temat pozycji pielęgniarstwa w systemie ochrony zdrowia. Jej efektem powinna być odpowiedź na tytułowe pytanie: Kim jest pielęgniarka, położna w opiece zdrowotnej?
Prezes NRPiP
dr n. med. Grażyna Rogala-Pawelczyk
(piśmiennictwo u Autorki)
