Jak możemy leczyć „mgłę mózgową” (ang. brain fog), której doświadczają niektórzy pacjenci po przechorowaniu COVID-19? Na początku warto wyjaśnić, co oznacza pojęcie „mgły mózgowej”. Termin ten używany jest do opisania szeregu objawów dotyczących zaburzeń funkcji poznawczych o różnym nasileniu.
Chociaż mgła mózgowa nie jest objawem, który występuje jedynie po przebyciu COVID-19 (może występować np. w chorobie Hashimoto), to została ona oficjalne zidentyfikowana jako objaw tzw. long-COVID, czyli długiego COVID-19, zwanego również „ogonem choroby”. Jest to więc okres wychodzenia z choroby, w którym ludzie po przebyciu objawów infekcji, w okresie zdrowienia doświadczają wielu uporczywych objawów przez tygodnie lub miesiące po zachorowaniu.
Mgła mózgowa może być dla pacjenta niepokojąca, może ona bowiem wpływać na nasze codzienne funkcjonowanie. W mojej praktyce miałem do czynienia z wieloma osobami borykającymi się z problemami mgły mózgowej nawet do 12 miesięcy od przebycia choroby. Nigdy nie zapomnę młodej dziewczyny, studentki, która opowiadała w trakcie wizyty lekarskiej jak pół dnia szukała smartfona, którego jak się później okazało z niewiadomych powodów schowała wcześniej do lodówki. Wiele osób skarży się, że uciekają im pojedyncze słowa, nie mogą przypomnieć sobie nazwy jakiegoś przedmiotu, imienia znanej im od lat osoby, albo nazywają telewizor - kuchenką, choć za chwilę łapią się na tym, co właśnie dziwnego powiedzieli. Mgła mózgowa może mieć różny stopień nasilenia, od łagodnego osłabienia koncentracji po momenty w których moi pacjenci nie rozumieli prostych polecań wydawanych im przez przełożonego, czy wykładowcę. Drugi z „mocniejszych” przykładów z mojej praktyki, to dziewczyna, która na zdalnych zajęciach rozmawiając ze swoją nauczycielką miała wrażenie, że ta mówi do niej w obcym języku, z którego niczego nie była w stanie zrozumieć. Miałem też wśród pacjentek kilka pań księgowych, które łapały się w pewnym momencie, że nie rozumieją tego co przed chwilą wygenerowały w używanym przez nie programie. Niestety takim objawom często towarzyszy lęk, który związany jest z ryzykiem nie poradzenia sobie na uczelni, czy utraty pracy w efekcie pogorszenia funkcji poznawczych. Ludzie bojąc się objawów, jakich doświadczają – często wpadają w depresję, co jeszcze bardziej może pogłębiać objawy mgły mózgowej.
Na szczęście wszyscy moi pacjenci, dzięki zastosowanemu leczeniu powrócili do wcześniejszej sprawności intelektualnej.
Aby skutecznie pomóc chorym niezwykle ważne jest zrozumienie przyczyn i mechanizmów w jakich powstają objawy zaburzeń funkcji poznawczych po infekcji koronawirusem SARS CoV-2. Niestety obecnie dokładne przyczyny i mechanizmy mgły mózgowej po COVID-19 nie są w pełni zrozumiałe. Aczkolwiek wiemy już całkiem sporo i na tyle dużo, by podejmować skuteczne próby leczenia tego zaburzenia.
Niektórzy z badaczy sugerują, że mgła mózgowa może być spowodowana zapaleniem nerwów, uszkodzeniem mikrokrążenia w centralnym układzie nerwowym, łagodną postacią zapalenia mózgu, a nawet utratą istoty szarej, czy dysfunkcją pnia mózgu.
Co ciekawe istnieją również inne teorie. Na przykład jedno z badań wykazało, że mgła mózgowa po COVID-19 może być spowodowana reakcją układu odpornościowego, nawet bez obecności wirusa, ale którą wirus zapoczątkował. Potrzebne są jednak dalsze badania, aby w pełni zrozumieć mechanizmy leżące u podstaw mgły mózgowej po COVID-19.
Podczas gdy mgła mózgowa po COVID-19 może być trwałym objawem w przypadku niektórych osób, szczególnie cierpiących wcześniej z powodu różnych postaci otępienia, dobrą wiadomością jest to, że zdecydowana większość pacjentów całkowicie wraca do zdrowia w okresie od 6 do 9 miesięcy.
Jak postępować z chorym wykazującym objawy mgły mózgowej?
Istnieje kilka bardzo prostych strategii, które wszyscy chorzy mogą wykorzystać po to, aby samodzielnie radzić sobie z mgłą mózgową. Okazało się bowiem, że proste wykonywanie ćwiczeń aerobowych, spożywanie zdrowych posiłków, szczególnie opartych na diecie śródziemnomorskiej, unikanie alkoholu i narkotyków oraz odpowiednio długi sen mogą być pomocne i mogą przyspieszyć powrót do zdrowia i ustąpienia dokuczliwych i utrudniających codzienne funkcjonowanie objawów. Dodatkowo ochrona rezerwy poznawczej i unikanie dodatkowych stresorów może pomóc w walce z mgłą mózgową . Tak więc otoczenie opieką takiego pacjenta i zapewnienie mu poczucia bezpieczeństwa wydaje się niezwykle ważne. W swojej praktyce staram się stosować różne leki o charakterze neuroprotekcyjnym, a także takie, których podstawowy mechanizm działania polega na wiązaniu się z grupą polarną błon fosfolipidowych komórek, co zapoczątkowuje proces odtwarzania struktury błony poprzez tworzenie ruchomych cząsteczek leku i fosfolipidów.
Leki te wspieram dodatkową suplementacją kwasami 3 omega, lecytyną, witaminami z grupy B oraz niekiedy preparatami roślinnymi, co prawdopodobnie jeszcze sprawniej przyspiesza procesy regeneracji i poprawia stabilność błon komórkowych w centralnym układzie nerwowym. Aby ten proces był efektywny, konieczne jest zdrowe odżywianie zapewniające właściwe ilości wszystkich składników pokarmowych, w tym minerałów i witamin. Nie obejdzie się również bez odpowiedniej ilości snu, podczas którego dochodzi do regeneracji naszego organizmu, a przede wszystkim CUN. Wykluczenie stresu- w miarę naszych możliwości znosi niekorzystny wpływ nadmiaru niektórych hormonów na nasz mózg.
Pamiętajmy, że w przypadku osób z uporczywymi objawami konieczne jest zgłoszenie się do lekarza, najlepiej do specjalisty neurologa, który udzieli właściwej pomocy, włączając odpowiednie leczenie farmakologiczne.
Należy pamiętać i powtarzać to naszym pacjentom, że powrót do zdrowia i całkowite ustąpienie mgły mózgowej po COVID-19 jest możliwe, a wraz z upływem czasu i odpowiednimi strategiami zaleconymi przez lekarza, osoby te mogą zazwyczaj w pełni odzyskać funkcje poznawcze i cieszyć się życiem jak dawniej.
Dostępne są metody leczenia mgły mózgowej po COVID-19, tak, by pomóc pacjentom w szybszym pozbyciu się nieprzyjemnych objawów związanych z zaburzeniami funkcji poznawczych. Jednym ze sposobów są leki na zaburzenia poznawcze, o których wcześniej wspominałem, a które mogą pomóc poprawiać pamięć, uwagę i inne funkcje poznawcze. Niedawne studium przypadku opublikowane przez naukowców z Yale School of Medicine wykazało obiecujące wyniki takiego leczenia mgły mózgowe. Jednak prawdopodobieństwo pełnego wyzdrowienia u pacjentów z istniejącą wcześniej demencją lub łagodnymi zaburzeniami funkcji poznawczych, jak już wcześniej wspomniałem może być mniejsze.
Inną opcją leczenia jaką można zastosować jest terapia lęku i PTSD, która może pomóc w rozwiązaniu podstawowych problemów emocjonalnych i psychologicznych, które również przyczyniają się do utrzymywania się mgły mózgowej. PTSD (ang. post traumatic stress disorder), czyli zespół stresu pourazowego, zaliczamy do grupy zaburzeń lękowych. W przypadku naszych pacjentów rozwija się on u osób narażonych na działanie stresora traumatycznego, którym może być sytuacja bezpośredniego zagrożenia życia lub zdrowia w wyniku zachorowania na COVID-19, czy śmierć bliskiej osoby w tym przypadku w wyniku zachorowania na COVID-19 i lęk przed tą chorobą.
Dobrze dobrane leki przeciwdepresyjne mogą być również stosowane w leczeniu zaburzeń nastroju i snu związanych z mgłą mózgową. Wyniki badania przeprowadzonego przez Taubego i wsp. sugerują, że terapia może być częściowo skuteczna przy użyciu na początku małych, a następnie stopniowo zwiększanych dawek leków przeciwdepresyjnych w połączeniu z terapiami niefarmakologicznymi.
Ponadto, jak wcześniej już wspomniano - zmiany stylu życia, polegająca na wykonywaniu ćwiczeń aerobowych, spożywanie posiłków opartych na diecie śródziemnomorskiej, unikanie alkoholu i narkotyków oraz wystarczająca ilość snu, mogą również w sposób istotny pomóc w trwałym ustąpieniu objawów mgły mózgowej.
Chociaż obecnie nie ma zatwierdzonych sprawdzonych i w 100% skutecznych, a więc i powszechnie zalecanych opcji leczenia mgły mózgowej po COVID-19, to wiemy, że wczesna interwencja może pomóc pacjentom poradzić sobie z chorobą. Według dr Arnstena ochrona rezerwy poznawczej oraz unikanie dodatkowych stresorów może być pomocna w walce z mgłą mózgową. Dodatkowo korzystne może być również oferowanie praktycznych porad, jak przeciwdziałać mgle mózgowej i pomagać pacjentom w funkcjonowaniu związanym z zaburzonymi przez procesy poznawacze relacjach z innymi ludźmi. Ważne jest, aby pracownicy ochrony zdrowia wypracowali wspólnie z pacjentami najlepsze sposoby podejścia do leczenia uwzględniające ich indywidualne potrzeby.
Zmiana stylu życia w celu zmniejszenia nasilenia objawów mgły mózgowej?
Mgła mózgowa jak już wcześniej wspomniano jest częstym objawem doświadczanym przez pacjentów w okresie rekonwalescencji po przebyciu COVID-19. Chociaż nie ma ustalonego leczenia kognitywnych skutków ubocznych, jakie wywołać może choroba, to na szczęście istnieją zmiany w stylu życia, które można wprowadzić, aby zmniejszyć istniejące zaburzenia funkcji poznawczych, jaki powoduje mgła mózgowa.
Nie ma potrzeby od razu sięgania po drogie leki, czy suplementy, często o nie potwierdzonej skuteczności, szczególnie bez konsultacji z lekarzem.
Na początek wystarczy wdrożenie ćwiczeń i aktywności fizycznej poprawiającej funkcje poznawcze i zmniejszającej nasilenie zjawiska „brain fog”. Pacjenci powinni zaczynać ćwiczenia ostrożnie i powoli, początkowo od dwóch do trzech minut ćwiczeń po kilka razy dziennie i stopniowo powoli, z dnia na dzień zwiększać poziom aktywności fizycznej. Stymulacja poznawcza i trening mózgu pod opieką zespołu ludzi do tego przeszkolonych mogą dodatkowo pomóc w leczeniu mgły mózgowej. Leczenie kognitywnych skutków ubocznych po przebyciu COVID-19 obejmuje ćwiczenia oddechowe połączone z terapią fizyczną i poznawczą, które mogą pomóc wielu pacjentom w całkowitym wyzdrowieniu.
Podczas gdy prawdopodobieństwo pełnego powrotu do zdrowia pacjentów z istniejącą wcześniej demencją lub łagodnymi zaburzeniami funkcji poznawczych jest mniejsze, to stymulacja funkcji poznawczych i trening mózgu mogą nadal być w tej grupie chorych korzystne. Dlatego pomimo słabego rokowania, nie należy poddawać się, a jak najszybciej rozpocząć odpowiednie działania.
Pacjenci powinni być angażowani w działania, takie jak czytanie, układanie puzzli oraz gry pamięciowe. Takie zajęcia pomagają stymulować ich funkcje poznawcze i powoli znosić objawy mgły mózgowej.
Lekarz opiekujący się pacjentem, który przebył COVID-19 powinien wiedzieć, że mgła mózgowa może utrzymywać się przez tygodnie, miesiące lub jeszcze dłużej po przebytej chorobie COVID-19, nawet gdy inne objawy już ustąpiły.
Niektórzy klinicyści podejmują próby leczenia pacjentów lekami w małych dawkach, mi jak stymulanty lub leki przeciwdepresyjne, w celu złagodzenia objawów mgły mózgowej. Naukowcy odkryli również, że stan zapalny w CUN może przyczyniać się do mgły mózgowej u pacjentów z COVID-19, a niektóre dowody sugerują, że regularna terapia światłem podczerwonym może pomóc zmniejszać stan zapalny. Ogólnie mgłę mózgową po COVID-19 można leczyć poprzez zmianę stylu życia i interwencje medyczne, a pacjenci powinni szukać pomocy medycznej, jeśli objawy utrzymują się pomimo podjętych przez nich samodzielnych działań.
Część neurologów, jako że mgła mózgowa występująca jako następstwo po COVID-19 jest stosunkowo nowym zjawiskiem, wciąż prowadzi badania nad skutecznymi sposobami leczenia tego schorzenia. Jednym z leków, które są badane w kontekście leczenia mgły mózgowej po COVID-19, jest metylofenidat. Metylofenidat jest lekiem stosowanym w leczeniu ADHD u dzieci. Badania przeprowadzone na małych grupach pacjentów sugerują, że metylofenidat może pomóc w poprawie funkcji poznawczych u osób z mgłą mózgową po COVID-19. Jednakże, potrzebne są dalsze badania, aby potwierdzić skuteczność i bezpieczeństwo metylofenidatu w leczeniu mgły mózgowej. Ważne jest, aby zawsze konsultować się z lekarzem przed rozpoczęciem leczenia jakimkolwiek lekiem, a w szczególności metylofenidatem. Leki stosowane w leczeniu ADHD u dzieci są przeznaczone do leczenia innych zaburzeń, a ich zastosowanie w leczeniu mgły mózgowej po COVID-19 wymaga dalszych badań i zatwierdzenia przez odpowiednie instytucje zajmujące się m.in. procesami rejestracji leków.
Niektórzy lekarze dostrzegają szansę leczenia „brain fog” przy użyciu niskodawkowej terapii naltreksonem (terapia LDN). Jest to leczenie polegające na przyjmowaniu małej dawki naltreksonu, zazwyczaj od 1 docelowo do 4,5 mg dziennie. Naltrekson jest antagonistą opioidów, w dużych dawkach wynoszących 50-100 mg/dobę stosowanych w leczeniu uzależnienia od opioidów i alkoholu. Jednak po zastosowaniu leku w niskich dawkach potwierdzono jego właściwości przeciwzapalne, co jak się wydaje może być korzystne w leczeniu różnych schorzeń, w tym przewlekłego bólu, chorób autoimmunologicznych, a nawet mgły mózgowej po COVID-19.Właściwości przeciwzapalne LDN mogą również pomóc w zmniejszeniu stanu zapalnego w mózgu, który może przyczynić się do upośledzenia funkcji poznawczych, będących wykładnikiem mgły mózgowej. Mechanizm działania LDN polega na zwiększaniu poziomu opioidowego czynnika wzrostu (OGF), endorfiny zaangażowanej we wzrost komórek i odporność, co może pomóc zmniejszyć stan zapalny i poprawić funkcje odpornościowe. Terapia LDN wykazała potencjalne korzyści w leczeniu mgły mózgowej po wyzdrowieniu z COVID-19. Jedno z badań pilotażowych sugeruje, że terapia LDN może być korzystna w zmniejszaniu przewlekłego stanu zapalnego u pacjentów z objawami post-Covid. Potrzebne są jednak dalsze badania, aby potwierdzić skuteczność niskich dawek naltrexonu w terapii mgły mózgowej.
Czy dieta może być pomocna w leczeniu mgły mózgowej?
Jedną ze strategii leczenia mgły mózgowej jest podejście żywieniowe. Wydaje się obecnie, że najważniejszym ze sposobów zwalczania mgły mózgowej po COVID-19 jest wprowadzenie diety przeciwzapalnej. Obejmuje ona spożywanie pokarmów bogatych w przeciwzapalne składniki odżywcze, takie jak m.in. kolorowe warzywa, niektóre rodzaje orzechów, czy oliwa z oliwek. Minimalizacja spożycia rafinowanych węglowodanów, dodawanych do potraw cukrów i tłuszczów nasyconych może również pomagać w zmniejszaniu stanu zapalnego w organizmie.
Nie bez znaczenia jest spożywanie pokarmów bogatych w probiotyki, co może wspierać zdrowy mikrobiom jelitowy, a zauważono w badaniach, że wiąże się to z poprawą funkcji poznawczych. Włączając te zmiany w diecie, osoby mogą doświadczyć poprawy funkcji poznawczych i ustępowania zjawiska „brain fog”. Innym ważnym składnikiem odżywczym dla zdrowia mózgu o którym powinniśmy pamiętać są kwasy tłuszczowe omega-3. Wykazano, że te niezbędne nienasycone kwasy tłuszczowe mają działanie przeciwzapalne i mogą poprawiać nastrój oraz funkcje poznawcze. Dobrymi źródłami omega-3 są tłuste ryby, siemię lniane i nasiona chia. Ponadto wykazano w badaniach, że suplementy, takie jak kwasy tłuszczowe omega-3, witamina D oraz kurkumina podawane w odpowiednich dawkach, mają potencjalne korzyści w przypadku objawów poznawczych. Jednak ważne jest, aby skonsultować się ze swoim lekarzem przed rozpoczęciem stosowania jakichkolwiek nowych suplementów. Niewłaściwe ich połączenie może czasami przynieść odwrotny od zamierzonego efekt. W żadnym wypadku nie wolno zaopatrywać się w preparaty, które obecnie są łatwo dostępne w Internecie. Są to często leki sprzedawane nielegalnie, z którymi odpowiednie instytucje odpowiedzialne za kontrolę sprzedaży leków w Internecie nie bardzo sobie radzą, a związki te mogą poważne zagrozić naszemu zdrowiu. Wiele z oferowanych na podejrzanych stronach leków nie ma rejestracji w Polsce, a jeśli nie mamy pewności co do ich bezpieczeństwa powinniśmy zwrócić się z zapytaniem do odpowiednich organów.
W Polsce nadzór nad legalnością sprzedaży leków przez Internet należy do Głównego Inspektora Farmaceutycznego oraz Inspekcji Farmaceutycznej, które podlegają Ministerstwu Zdrowia. Ich zadaniem jest kontrolowanie legalności sprzedaży leków, w tym także tych, które są sprzedawane przez Internet. Dodatkowo, w przypadku sprzedaży suplementów diety, kontrolę nad ich legalnością sprawuje Główny Inspektorat Sanitarny, który odpowiada za nadzór nad bezpieczeństwem żywności i produktów żywieniowych, w tym także nad suplementami diety.
Jakie suplementy mogą być pomocne w leczeniu mgły mózgowej?
Suplementy witaminowe i mineralne mogą wywierać korzystny wpływ, prowadząc do szybszej normalizacji funkcji poznawczych. Dodatkowa suplementacja magnezem może prowadzić do poprawy funkcji poznawczych i może pomóc zmniejszyć niektóre objawy mgły mózgowej. Do innych suplementów, które badano pod kątem ich potencjalnych korzyści poznawczych, zaliczamy witaminy z grupy B oraz miłorząb dwuklapowy. Suplementy nie powinny jednak być jedynym sposobem leczenia mgły mózgowej i powinny być stosowane w połączeniu z innymi formami terapii, jak zaproponowana przez prowadzących pacjenta lekarzy farmakoterapia, czy strategie behawioralne oraz poradnictwo psychologiczne.
Pacjenci z istniejącą wcześniej demencją, jak wcześniej wspomniano lub łagodnymi zaburzeniami funkcji poznawczych mają mniejsze szanse na pełne wyzdrowienie. Jednak mgłę mózgową po COVID-19 można leczyć dodatkowo, niekiedy z dobrym efektem za pomocą różnych opcji opieki wspomagającej. Edukacja pacjentów i tworzenie grup wsparcia mogą zapewnić chorym lepsze warunki do radzenia sobie z objawami mgły mózgowej i wyzwaniami związanymi z rekonwalescencją po chorobie. Terapia zajęciowa i rehabilitacja mogą być również korzystne dla osób, które doświadczyły mgły mózgowej po COVID-19.
Ćwiczenia związane z powtarzaniem pewnych czynności mogą po pewnym czasie pomóc w przywróceniu normalnej funkcji nieprawidłowo działającym obszarom CUN, podczas gdy dodatkowo fizjoterapia i terapia poznawcza może pomóc w osiągnięciu pełnego wyzdrowienia. Dodatkowo alternatywne terapie i praktyki angażujące zarówno umysł i ciało, takie jak medytacja i joga, choć są mniej popularne i różnie traktowane przez lekarzy mogą poprawiać funkcje poznawcze i zmniejszać objawy mgły mózgowej. Chociaż obecnie nie ma jeszcze przełomowych metod leczenia mgły mózgowej przypisywanej COVID-19, które gwarantowałyby szybki powrót do pełnego zdrowia, to przy odpowiedniej opiece wspomaganej, wdrożeniu farmakoterapii, i odpowiedniej ilości snu oraz diety przeciwzapalnej - osoby, które doświadczyły objawów mgły mózgowej po COVID-19 mogą poprawić swoje funkcje poznawcze i osiągnąć pełny powrót do zdrowia.
Dr n.med. Marek Derkacz
Piśmiennictwo u autora.
