Wykorzystanie seksualne dziecka to zaangażowanie niedojrzałej emocjonalnie i fizycznie, a także niesamodzielnej jednostki oraz osoby w okresie dojrzewania, w czynności seksualne, która nie jest gotowa do podjęcia aktywności seksualnej i wiąże się to z pogwałceniem norm społecznych i reguł życia rodzinnego. Wyróżniane są czynniki ryzyka, które mogą sprawić, że dziecko stanie się ofiarą przemocy seksualnej. Może to być odosobnienie rodziny, konflikty w rodzinie, adopcja dziecka, przemoc fizyczna, niepełnosprawność, a także czynniki osobowościowe dziecka, takie jakie jak inercyjność i uległość, nadmierne i wyraźne zainteresowanie seksem. Zagrożone napaścią seksualną są dziewczynki, które wychowują się bez ojca, a także te, które często spędzają czas z matką, z którą nie mają więzi emocjonalnej oraz te dziewczęta, które pozbawione są kontaktów koleżeńskich i przyjaciół. Jako czynnik ryzyka wymienia się również osobowość matki i jej wykształcenie.
Przestępcy seksualni wykorzystują symptomy zaciekawienia i zachowania dzieci będące rezultatem rozwoju psychoseksualnego. Wśród dzieci ciekawość dotycząca budowy anatomicznej cech płciowych występuje w wieku 2 do 5 lat, a procesy poznawcze swojego ciała występują już w okresie niemowlęcym. Około 3- 4 roku życia u dziecka pojawia się ekspresja seksualna manifestująca się ekshibicjonizmem dziecięcym, masturbacją rozwojową, czy podglądaniem rówieśników, dorosłych, czy zwierząt. W wieku przedszkolnym, między rówieśnikami nagminnie zdarzają się zabawy o charakterze erotycznym. Dziecko wówczas staje się łatwym obiektem manipulacji szukającego z nim kontaktu seksualnego pedofila.
Można wyróżnić kilka typów dzieci molestowanych seksualnie. Najbardziej znaną typologią jest podział na ofiary przypadkowe i uczestniczące. Ofiary przypadkowe są to dzieci napastowane przez osoby obce. Zazwyczaj jest to przypadek incydentalny i dziecko przeważnie o tym informuje rodziców. Natomiast ofiary uczestniczące są molestowane często przez wiele lat, co jest zatajane, a sprawcą jest z reguły osoba spokrewniona. Ofiary uczestniczące stanowią niestety większość przypadków molestowania seksualnego.
Dzieci są istotami łatwowiernymi, niedoświadczonymi, uległymi, które można w prosty sposób zmanipulować. Częste są sytuacje, kiedy dziecko ma nieprawidłowe relacje z rodzicami, niedobór więzi emocjonalnej, a nierzadko równie deficyt ich obecności. Takie dziecko doznając poczucia alienacji, mając silną potrzebę zainteresowania innych osób i zrozumienia, staje się łatwą ofiarą dla pedofila.
Sprawców przemocy seksualnej cechuje niekontrolowanie popędów seksualnych a także niewłaściwe pojmowanie ról społecznych dziecka i dorosłego. Dążą oni do zaspokajania swoich potrzeb seksualnych wykorzystując dzieci. Najczęściej nadużyć seksualnych wobec dzieci dopuszczają się osoby znane dziecku. Są to zwykle członkowie rodziny, znajomi, nauczyciele, duchowni, czy sąsiedzi. Wbrew powszechnym przekonaniom tylko 1/3 przypadków molestowania seksualnego dzieci jest skutkiem dewiacji seksualnych. Pozostałe, to osoby prowadzące tzw. normalne życie, wzorowi mężowie, ojcowie, czy pracownicy. Są to jednak jednostki mające problemy emocjonalne, czy inne zaburzenia osobowości.
Pedofile, którzy za swoje czyny zostali skazani przez sąd wykazują zaburzenia osobowości i skłonności do uzależnień. Nieco innymi cechami charakteryzują się sprawcy molestowania seksualnego, którym udało się uniknąć postawienia przed sądem. Zazwyczaj są to osoby z wyższym wykształceniem, posiadający bardzo dobre opinie w środowisku oraz udane związki małżeńskie. Swojej wyższej inteligencji zawdzięczają umiejętność ukrywania swoich preferencji i zapewnienie sobie niemożności udowodnienia faktu molestowania dziecka.
Pedofil potrafi bardzo długo zbliżać się do ofiary, manipulować nią, uzależniając ja od siebie. Dopiero wówczas przystępuje do ataku. Molestowanie seksualne jest procesem dynamicznym, nabiera tempa w miarę trwania zależności z dzieckiem. Z czasem u sprawcy wzrasta potrzeba coraz silniejszych bodźców do podniecenia seksualnego i jego taktyka w działaniu zmienia się, staje się coraz bardziej gwałtowna. Część pedofilów zaczynała swoją dewiacyjną działalność od ekshibicjonizmu, podglądactwa lub gwałtu.
Prześladowcy dzieci sporadycznie odczuwają poczucie winy. Zazwyczaj to, co czują wiąże się z użalaniem się nad sobą, a cząstka wstydu, jeśli występuje, to dotyczy nie faktu skrzywdzenia dziecka, lecz tego, że został przyłapany. Nie wykazują oni również chęci do podjęcia terapii.
Kobiety w roli sprawców
Pomimo, że przypadki takie zdarzają się bardzo rzadko, należy poruszyć kwestię molestowania seksualnego dzieci przez kobiety. Kobiety w zdobywaniu ofiary sporadycznie stosują przemoc fizyczną. Nakłaniają one ofiary głównie poprzez stosowanie nagród. Uważa się, że motywacją kobiet w wykorzystywaniu seksualnym dzieci są czynniki nie związane z zaspakajaniem potrzeb seksualnych, a czynnikami natury emocjonalnej.
Małoletni
Oprócz dorosłych pedofilów, mamy także do czynienia z pedofilami młodocianymi. Nieletni sprawcy molestowania seksualnego charakteryzowani są jako zespół „syndrom dewiant behavior". Wyróżniają się specyficznymi cechami. Prezentują wysokie natężenie lęku, także wobec kobiet, mają niewłaściwe relacje z matkami i innymi osobami. Posiadają niskie poczucie wartości, zwłaszcza w męskiej roli. Przejawiają osobliwe fantazje seksualne, zaś wcześnie podejmowane kontakty seksualne są pozbawione więzi uczuciowych i odbywają się przeważnie z przypadkowymi partnerami. Często też są uzależnieni od substancji psychoaktywnych. Przyczyny podejmowania pedofilnych zachowań przez nieletnich są bardzo podobne do przyczyn pedofilii u sprawców dorosłych. Wymienia się patologizację rodziny, nieprawidłowości w identyfikacji z płcią, czy preferencji seksualnych, zaburzenia osobowości, choroby psychiczne i uzależnienia. Nie małe znaczenie ma wszechobecna przemoc w mediach.
