Zespół policystycznych jajników (PCOS) jest najczęstszym zaburzeniem endokrynnym kobiet w wieku rozrodczym. Jak się szacuje na PCOS w niektórych populacjach może cierpieć nawet co 3-4 młoda kobieta. Połowa z nich z powodu powiększonych, wielotorbielowatych jajników i metabolicznych następstw zespołu może mieć w przyszłości kłopoty z zajściem w ciążę.
Jednak wielu następstwom PCOS związanym z nieprawidłową masą ciała, wahaniami hormonalnymi czy insulinoopornością można zapobiec lub przynajmniej opóźnić i złagodzić ich wystąpienie. Dlatego niezwykle istotne wydaje się jak najwcześniejsze postawienie trafnej diagnozy i wdrożenie właściwego postępowania.
O ile postawienie rozpoznania PCOS u dorosłych kobiet może sprawiać niektórym lekarzom problemy, to rozpoznanie PCOS u dziewcząt wydaje się stanowić nieco większe wyzwanie. Zwłaszcza, że przed postawieniem diagnozy powinny zostać wykluczone inne przyczyny, często współistniejącej hiperandorgenemii, czyli podwyższonego stężenia tzw. „męskich hormonów” ( głównie testosteronu, androstendionu, czy DHEA-S). Warto podkreślić, iż od pojęcia „męskie hormony” (które ma obecnie bardziej potoczne znaczenie) w endokrynologii raczej się odchodzi, gdyż zarówno „męskie”, jak i „żeńskie” hormony są produkowane zarówno przez kobiety, jak i mężczyzn, jednak w różnych stężeniach.
Według opublikowanych w 2017 roku międzynarodowych zaleceń - u nastolatek, w przeciwieństwie do dojrzałych kobiet, wygląd jajników nie może stanowić diagnostycznego kryterium rozpoznania PCOS. Również u większości kobiet z PCOS występuje insulinooporność ściśle związana z zespołem, natomiast wśród młodych dziewcząt spadek wrażliwości na insulinę jest zjawiskiem w dużej mierze fizjologicznym i pojawiającym się w odpowiedzi na rosnące stężenie hormonu wzrostu (GH) i insulinopodobnego czynnika wzrostu I (IGF-1). W związku z wymienionymi różnicami w grupie dziewcząt zaleca się branie pod uwagę dwóch głównych kryteriów diagnostycznych, które muszą jednocześnie być spełnione, aby postawić rozpoznanie.
Pierwszym z nich są nieregularne, rzadkie miesiączki. Jednakże oceny regularności miesiączek należy dokonywać przynajmniej dwa lata po wystąpieniu pierwszego krwawienia, wcześniej cykle z reguły są dość nieregularne. Drugim kryterium jest hiperandrogenizm biochemiczny bądź kliniczny. Biochemiczny oznacza podwyższone stężenie androgenów we krwi, zaś kliniczny - występowanie objawów nadmiernego stężenia androgenów, takich jak np. pojawienie się nadmiernego owłosienia typu męskiego – hirsutyzmu.
Częstsze w tej grupie dziewcząt występowanie trądziku czy wypadanie włosów według zaleceń nie powinny być traktowane jako kryteria diagnostyczne. Do kryteriów uzupełniających, aczkolwiek nie diagnostycznych, które jednak ułatwiają postawienie rozpoznania, jak już wcześniej wspomniałem zalicza się: charakterystyczny obraz policystycznych jajników w usg (często jajniki są większe, a ich objętość może przekraczać 10-12 ml), mogą one również zawierać zwykle ponad 12 obwodowo położonych pęcherzyków o średnicy od 2 do 9 mm.
Dość często dziewczęta z PCOS skarżą się na przetłuszczającą się cerę oraz trądzik. Kobiety z PCOS często pomimo spożywania niezbyt dużych ilości pożywienia mają poważne problemy z redukcją masy ciała. Stąd, w tej grupie osób dość częsta jest nadwaga i otyłość oraz objawy związane z insulinoopornością, takie jak np. charakterystyczne rogowacenie ciemne, ujawniające się jako hiperpigmentacja najczęściej występująca w okolicach szyi (tzw. objaw brudnej szyi) czy pach.
Objawy te, jeśli są szczególnie nasilone świadczą o większym nasileniu insulinooporności i i traktowane są jak czynnik zwiększający ryzyko rozwoju cukrzycy typu 2 w przyszłości.
Pojawia się zatem pytanie, jak postępować z dziewczętami u których podejrzewamy lub rozpoznaliśmy PCOS? Postępowanie lecznicze u nastolatek polega głównie na modyfikacji stylu życia, a więc regularnej i najlepiej umiarkowanej aktywności fizycznej oraz odpowiedniej diecie o obniżonej kaloryczności i niższym indeksie glikemicznym. W przypadku dziewcząt mających problem z otyłością, działania takie mogą prowadzić do spadku stężenia androgenów i normalizacji miesiączek.
Jednakże podstawowym lekiem zalecanym w wielu krajach zarówno otyłym, jak i szczupłym nastolatkom z insulinoopornością jest przeżywająca obecnie swój renesans - stara i poczciwa metformina. Lek ten wykazuje szereg korzystnych działań łącznie z działaniami ułatwiającymi redukcję masy ciała, zmniejszającymi ryzyko rozwoju nowotworów czy hamującymi procesy starzenia się. Przyjmowanie metforminy w wielu przypadkach poprzez jej bezpośrednie i pośrednie działania, w tym wpływ na produkcję i działanie hormonów może również normalizować nieregularne cykle.
W przypadku podjęcia decyzji o zastosowaniu silniejszych leków, takich jak antyandrogeny, koniecznie należy pamiętać o zastosowaniu skutecznej antykoncepcji, a takie postępowanie dokładnie wcześniej przemyśleć rozważając wszystkie „za” i „przeciw”.
Problemem, który bardzo występuje u nastolatek z PCOS jest nadmierne owłosienie, zwłaszcza pojawiające się w okolicy twarzy - w tym przypadku na pierwszym miejscu rekomenduje się depilację laserową. W przypadku, gdy depilacja laserowa okaże się mało skuteczna, a dziewczęta mają ukończone 16 lat proponuje się miejscowe stosowanie kremu z eflornityną. Lek ten niestety nie jest dostępny w naszym kraju, ale można go nabyć w innych państwach Unii Europejskiej.
Dziewczęta u których zdiagnozowano PCOS powinny być również oceniane pod względem częściej współistniejącej hiperprolaktynemii oraz poddane dokładnej ocenie pod kątem insulinooporności, nadciśnienia tętniczego, czy zaburzeń gospodarki lipidowej.
Warto również sprawdzić funkcję hormonalną tarczycy. Podjęcie odpowiednich działań prewencyjnych już na wczesnym etapie od rozpoznania, pozwoli uniknąć wielu niekorzystnych metabolicznych następstw zespołu policystycznych jajników oraz może później ułatwić zajście w upragnioną ciążę.
