Immunoterapia polega na stymulowaniu naturalnej zdolności układu odpornościowego do atakowania komórek nowotworowych. Stymulacji tej można dokonać poprzez wpływ na tzw. punkty kontrolne układu immunologicznego. Tegoroczny Nobliści, 70-letni James P. Allison z USA i 76-letni Tasuku Honjo z Japonii, niezależnie od siebie zapoczątkowali wykorzystanie w terapii dwóch punktów kontrolnych obecnych w limfocytach T – tj. białek PD-1 i CTLA-4.
W latach 90. ubiegłego wieku, w swoim laboratorium na Uniwersytecie Kalifornijskim w Berkeley James P. Allison badał białko CTLA-4 obecne na powierzchni limfocytów. Allison był jednym z kilku naukowców, którzy zaobserwowali, że CTLA-4 działa jak "hamulec" limfocytów T. Inne zespoły próbowały wykorzystać ten mechanizm do opracowania terapii chorób autoimmunologicznych. Allison podszedł do zagadnienia w zgoła przeciwny sposób. Nie szukał sposobu na zwiększenie aktywności białka CTLA-4, ale opracował przeciwciało, które może blokować jego funkcje. Sprawdził następnie, czy blokada CTLA-4 może „zwolnić hamulec” limfocytów T i nakłonić układ odpornościowy do atakowania komórek nowotworowych. Pierwszy eksperyment w 1994 roku potwierdził tę hipotezę. Wyniki były spektakularne. Myszy z rakiem, którym podano przeciwciała anty-CTLA-4, zostały wyleczone. Opracowanie i udoskonalanie strategii wykorzystania przeciwciał anty-CTLA-4 u ludzi zajęło kolejnych kilkanaście lat. W 2010 roku badania kliniczne pokazało skuteczność metody u osób zaawansowanym czerniakiem.
Tasuku Honjo odkrył w 1992 r. na powierzchni limfocytów T białko PD-1. Zdeterminowany, aby ustalić, jaką pełni ono rolę, przeprowadził na Uniwersytecie w Kioto serię eleganckich eksperymentów, których wyniki pokazały, że PD-1 działa – podobnie jak CTLA-4 - jako „hamulec” limfocytów T, choć poprzez inny mechanizm. W eksperymentach na zwierzętach Honjo wykazał, że blokada PD-1 jest obiecującą strategią w walce z rakiem. Utorowało to drogę do sprawdzenia wykorzystania blokady PD-1 w badaniach klinicznych. Kluczowe przeprowadzono w 2012 roku - wykazało ono niepodważalną skuteczność metody w leczeniu pacjentów z różnymi typami nowotworów. Wyniki przeszły najśmielsze wówczas oczekiwania – immunoterapia PD-1 pozwoliła na uzyskanie długotrwałej remisji (w niektórych przypadkach wyleczenia) chorych na raka z przerzutami, którym wcześniej medycyna mogła zaoferować już tylko leczenie paliatywne.
Opanowanie blokowania CTLA-4 i PD-1 miało ogromny wpływ na praktykę kliniczną. Leczenie poprzez hamowanie tych białek, często określane jako immunoterapia inhibitorami punktów kontrolnych, zasadniczo poprawiło rokowanie w niektórych grupach pacjentów z zaawansowanymi nowotworami.
Pierwszym przeciwciałem anty-CTLA-1, które zostało zarejestrowane jako lek był ipilimumab, stosowany w terapii czerniaka. Inhibitory PD-1 okazały się bardziej skuteczne, a pozytywne wyniki ich stosowania obserwuje się w kilku nowotworach, w tym w raku płuca, nerki, a także w chłoniakach i czerniaku. Znane leki tej grupy to m.in. niwolumab i pembrolizumab.
Nowe badania kliniczne wskazują, że immunoterapia skojarzona, skierowana zarówno na CTLA-4, jak i PD-1, może być jeszcze bardziej skuteczna, co już wykazano u pacjentów z czerniakiem.
Jednakże, podobnie jak w przypadku innych terapii przeciwnowotworowych, także immunoterapia może wykazywać działania niepożądane, niekiedy bardzo poważne. Są one spowodowane nadmierną stymulacją komórek układu odpornościowego, prowadzącą do reakcji autoimmunologicznych. Zwykle jednak udaje się je opanować. Naukowcy na całym świecie prowadzą intensywne badania nad dogłębnym poznaniem odpowiedzialnych za nie mechanizmów, co pozwoli na poprawę bezpieczeństwa stosowania immunoterapii.
T. Honjo i J. Allison podzielą się kwotą 9 mln koron szwedzkich, tj. około 871 tys. euro.
Źródło: www.nobelprize.org
