Lekarz, jak każdy inny przedstawiciele zawodu medycznego i zawodu zaufania publicznego, podlega odpowiedzialności cywilnej, regulowanej przez przepisy kodeksu cywilnego oraz odpowiedzialności karnej uregulowanej w kodeksie karnym. Lekarz ponosi także odpowiedzialności zawodową, która regulowana jest m.in. w Ustawie o zawodzie lekarza i lekarza dentysty. Lekarz jako pracownik, poprzez nawiązanie stosunku pracy, podlega także odpowiedzialności pracowniczej zgodnie z zapisami kodeksu pracy. Zakres problematyki różnego rodzaju odpowiedzialności prawnej lekarza, z wyłączeniem odpowiedzialności zawodowej, nie jest tematem podporządkowanych wyłącznie jednej grupie zawodowej. Wszystkie osoby wykonujące zawód medyczny ponoszą różnego rodzaju odpowiedzialność prawną.
Omawiając kwestie poszczególnych rodzajów odpowiedzialności należy zauważyć, że każda z nich ma inną płaszczyzną regulacji, a także inne determinanty.
Przyglądając się ogólnym zarysom odpowiedzialności cywilnej czy karnej, należy wskazać, że prawo cywilne, karne czy prawo pracy nie przewidują przepisów specjalnych, regulujących wyłącznie odpowiedzialność lekarza jako jednostkowej grupy zawodowej.
Jedynie odpowiedzialność zawodowa lekarzy podlega zindywidualizowanym przepisom, zawartym w aktach prawnych dedykowanych tej grupie zawodowej, w tym Ustawie o izbach lekarskich.
Czym zatem jest odpowiedzialność prawna? Można przyjąć, że to ponoszenie konsekwencji prawnych lub też prawdopodobieństwo ich poniesienia za działania lub zaniechania w związku z wykonywanymi czynnościami zawodowymi.
Najbardziej zindywidualizowaną odpowiedzialnością jest odpowiedzialność zawodowa, którą lekarz ponosi przed organami samorządu zawodowego lub sądami zawodowymi. W najszerszym ujęciu odpowiedzialność zawodowa oparta jest na naruszeniu zasad etyki i deontologii zawodowej w ramach wykonywanej praktyki lekarskiej.
Przesłankami odpowiedzialności zawodowej będzie popełnienie czynu naruszającego normy dyscyplinarne, który nosi znamiona naruszeń etyki lub przepisów związanych z wykonywaniem zawodu lekarza.
Zgodnie z artykułem 55 ust. 1 Ustawy o izbach lekarskich: „postępowanie w przedmiocie odpowiedzialności zawodowej obejmuje:
- czynności sprawdzające,
- postępowanie wyjaśniające,
- postępowanie przed sądem lekarskim,
- postępowanie wykonawcze.”
Warto zaznaczyć, iż w świetle przepisów Ustawy o izbach lekarskich zastosowanie ma jedna z głównych zasad prawa, a mianowicie „in dubio pro reo” (na korzyść oskarżonego), która oznacza, że w razie wątpliwości niedających się usunąć w drodze czynności dowodowych rozstrzyga się na korzyść oskarżonego. Oczywiście, ta zasada ma zastosowanie także w innych aktach prawnych, jednak artykuł 61 ust.1 Ustawy o izbach lekarskich mówi, że „nie można pociągnąć do odpowiedzialności zawodowej obwinionego, dopóki popełnienie przewinienia zawodowego nie zostało udowodnione i stwierdzone prawomocnym orzeczeniem sądu lekarskiego”.
Zasada ta wyrażona została również w artykule 5 kodeksu postępowania karnego i jest symbiotyczna do zasady domniemania niewinności.
Co do odpowiedzialności karnej, to jej warunkami będzie popełnienie czynu zabronionego pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia – artykuł 1 kodeksu karnego.
Należy pamiętać, że zgodnie z artykułem 2 kodeksu karnego „nie stanowi przestępstwa czyn zabroniony, którego szkodliwość społeczna jest znikoma”.
Mówiąc o odpowiedzialności karnej, jakiej podlegać może lekarz, trudno jest wskazać tylko jeden przepis. Prawo karne jako dziedzina prawa to zespół norm prawnych, których zadaniem jest określenie zasad odpowiedzialności, zdefiniowanie przestępstw i kar za nie przysługujących. Stąd wskazać można kilka przepisów, które mogą być istotne z perspektywy pracy zawodowej lekarza:
- Artykuł 155 kodeksu karnego „Kto nieumyślnie powoduje śmierć człowieka podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5”
- Artykuł 156 § „Kto powoduje ciężki uszczerbek na zdrowiu w postaci pozbawienia człowieka wzroku, słuchu, mowy, zdolności płodzenia, lub innego ciężkiego kalectwa, ciężkiej choroby nieuleczalnej lub długotrwałej, choroby realnie zagrażającej życiu, trwałej choroby psychicznej, całkowitej albo znacznej trwałej niezdolności do pracy w zawodzie lub trwałego, istotnego zeszpecenia lub zniekształcenia ciała, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3. Jeżeli sprawca działa nieumyślnie, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3”
- Artykuł 160 kodeksu karnego „Kto naraża człowieka na niebezpieczeństwo utraty życia lub ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3”
- Artykuł 162 kodeksu karnego – „Kto człowiekowi znajdującemu się w położeniu grożącym bezpośrednim niebezpieczeństwem utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu nie udziela pomocy, mogąc jej udzielić bez narażenia siebie lub innej osoby na niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3”
Warto wskazać, że wiele przepisów rozróżnia działanie umyślne lub nieumyślne, co ma przełożenie na wymiar kary. Artykuł 9 kodeksu karnego definiuje umyślność i nieumyślność w następujący sposób:
„Czyn zabroniony popełniony jest umyślnie, jeżeli sprawca ma zamiar jego popełnienia, to jest chce go popełnić albo przewidując możliwość jego popełnienia, na to się godzi.
Czyn zabroniony popełniony jest nieumyślnie jeżeli sprawca, nie mając zamiaru jego popełnienia, popełnia go jednak na skutek niezachowania ostrożności wymaganej w danych okolicznościach, mimo że możliwość popełnienia tego czynu przewidywał albo mógł przewidzieć. Sprawca ponosi surowszą odpowiedzialność, którą ustawa uzależnia od określonego następstwa czynu zabronionego, jeżeli następstwo to przewidywał albo mógł przewidzieć”.
Pisząc o odpowiedzialności karnej, należy zaznaczyć, jakie kary i środki karne przewidział ustawodawca w kodeksie karnym.
Zgodnie z artykułem 32 kodeksu karnego karami są:
- grzywna;
- ograniczenie wolności;
- pozbawienie wolności;
- 25 lat pozbawienia wolności;
- dożywotnie pozbawienie wolności.
Jeśli zaś chodzi o środki karne, których rolą jest uzupełnienie kar podstawowych, to zawarte one są w artykule 39 kodeksu karnego. Środkami karnymi są:
- pozbawienie praw publicznych,
- zakaz zajmowania określonego stanowiska, wykonywania określonego zawodu lub prowadzenia określonej działalności gospodarczej,
- zakaz prowadzenia działalności związanej z wychowaniem, leczeniem, edukacją małoletnich lub z opieką nad nimi,
- zakaz zajmowania stanowiska lub wykonywania zawodu lub pracy w organach i instytucjach państwowych i samorządu terytorialnego, a także w spółkach prawa handlowego, w których Skarb Państwa lub jednostka samorządu terytorialnego posiadają bezpośrednio lub pośrednio przez inne podmioty co najmniej 10% akcji lub udziałów,
- zakaz przebywania w określonych środowiskach lub miejscach, kontaktowania się z określonymi osobami, zbliżania się do określonych osób lub opuszczania określonego miejsca pobytu bez zgody sądu,
- zakaz wstępu na imprezę masową,
- zakaz wstępu do ośrodków gier i uczestnictwa w grach hazardowych,
- nakaz okresowego opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym,
- zakaz prowadzenia pojazdów,
- świadczenie pieniężne,
- podanie wyroku do publicznej wiadomości.
Środki karne, których katalog został określony w kodeksie karnym jest szeroki. Mają one na celu wzmocnienie kary i większości wymierzane są z karą główną łącznie.
Najszerszym rodzajem odpowiedzialności prawnej, z jaką może spotkać się lekarz w trakcie swojej praktyki zawodowej, jest odpowiedzialność cywilna.
Ten rodzaj odpowiedzialności uzależniony jest od formy praktyki lekarskiej. Jeśli lekarz zatrudniony jest w zakładzie opieki zdrowotnej na podstawie stosunku o pracę, jego odpowiedzialność jest ograniczona. Oczywiście istnieje regres roszczeń, jednak co do zasady pełną odpowiedzialność ponosi pracodawca. Tutaj także istotną kwestią pozostaje zamiar popełnienia czynu, czy jest to czyn popełniony umyślnie czy nieumyślnie.
Zupełnie inaczej wygląda kwestia odpowiedzialności cywilnej w momencie, gdy lekarz współpracuje z zakładem opieki zdrowotnej na podstawie umowy cywilno-prawnej (umowa zlecenia, umowa współpracy, B2B). W takiej sytuacji lekarz ponosi odpowiedzialność solidarną za wyrządzoną szkodę.
Cechami charakterystycznymi odpowiedzialności cywilnej jest fakt, że ma ona charakter majątkowy, a więc jej podstawą jest majątkowe ponoszenie konsekwencji swoich działań. Mówiąc o odpowiedzialności cywilnej należy zaznaczyć, że istnieje możliwość ubezpieczenia się od niej na wypadek przyszłych zdarzeń. Taka sytuacja nie jest możliwa przy innych rodzajach odpowiedzialności.
Lekarz ponosi odpowiedzialność na podstawie umowy (kontraktu) lub wyrządzenia czynu niedozwolonego, tzw. deliktu. Mamy więc odpowiedzialność kontraktową i deliktową. Artykuł 471 kodeksu cywilnego definiuje odpowiedzialność kontraktową (ex contractu) - „dłużnik obowiązany jest do naprawienia szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, chyba, że niewykonanie lub nienależyte wykonanie jest następstwem okoliczności, za które dłużnik nie ponosi odpowiedzialności”.
Artykuł 415 kodeksu cywilnego definiuje odpowiedzialność deliktową (ex delicto) brzmi: „Kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę, zobowiązany jest do je naprawienia”.
Aby można było rozpatrywać odpowiedzialność cywilną, muszą zaistnieć trzy przesłanki łącznie, które ją definiują. Pierwszą przesłanką jest szkoda, jaką ponosi poszkodowany, w tej sytuacji pacjent. Szkoda musi być skutkiem zdarzenia jakim jest niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania w tym wypadku przez lekarza. Trzecią przesłanką jest związek przyczynowo – skutkowy jaki musi istnieć pomiędzy zdarzeniem a szkodą. Po spełnieniu łącznie tych trzech przesłanek możemy mówić o zaistnieniu odpowiedzialności cywilnej.
Podsumowując: lekarz, w ramach wykonywanej praktyki lekarskiej, może podlegać różnym typom odpowiedzialności prawnej. Tak jak inne osoby wykonujące zawód zaufania publicznego, odpowiedzialność nie jest jednowymiarowa, co więcej - odpowiedzialności prawne mogą występować łącznie. Oznacza to, że lekarz za dany czyn może zostać pociągnięty zarówno do odpowiedzialności cywilnej jak i karnej. Stąd zakres odpowiedzialności lekarza jest bardzo szeroki. Jednak należy pamiętać, że podstawowym zadaniem każdego lekarza jest niesienie pomocy pacjentowi. Działanie zgodne z aktualną wiedzą medyczną w oparciu o należytą staranność będzie działaniem umocowanym prawnie. Bardzo istotnym aspektem jest nieustanny dialog z pacjentem tak, by był on świadomy zastosowanych metod leczniczych zaproponowanej farmakoterapii.
Współpraca lekarza z pacjentem jest gwarantem bezpieczeństwa prawnego obu stron.
Materiał powstał we współpracy z firmą Gedeon Richter Polska, inicjatora projektu „Bliżej pacjenta”. To inicjatywa, mająca na celu wsparcie lekarzy w doskonaleniu ich umiejętności zawodowych. W ramach projektu odbyły się szkolenia z zakresu prawa medycznego oraz farmaceutycznego.
Gedeon Richter jest jedną z największych firm farmaceutycznych w Europie Środkowo-Wschodniej, coraz prężniej rozwijającą swoją działalność na rynkach Europy Zachodniej, w Chinach i Ameryce Łacińskiej. Wachlarz produktów Gedeon Richter obejmuje wiele ważnych obszarów terapeutycznych, m.in. ginekologię, ośrodkowy układ nerwowy oraz układ sercowo-naczyniowy. Posiadając największe centrum badawczo-rozwojowe w Europie Środkowo-Wschodniej, Richter koncentruje swoje badania nad lekami oryginalnymi w dziedzinie chorób ośrodkowego układu nerwowego. Za sprawą swojego powszechnie uznanego doświadczenia w dziedzinie chemii steroidów firma odgrywa na świecie znaczącą rolę w zakresie zdrowia kobiet. Aktywnie angażuje się również w rozwój produktów biopodobnych.
