Wpływy z opłat cukrowych i alkoholowych – miało być zdrowie, a wyszło jak zwykle
Najwyższa Izba Kontroli skontrolowała sposób pobierania i wydatkowania środków pochodzących z opłaty cukrowej oraz opłaty od napojów alkoholowych. Raport pokazał, że pieniądze, które miały trafiać na leczenie chorób wynikających z niezdrowych nawyków żywieniowych i nadmiernej konsumpcji alkoholu, nie były wydawane zgodnie z ustawowymi celami.
Opłatę cukrową wprowadzono 1 stycznia 2021 r. – miała ona ograniczyć spożycie napojów słodzonych i jednocześnie finansować działania edukacyjne oraz leczenie chorób związanych z otyłością i cukrzycą. W latach 2021-2023 przyniosła ona NFZ prawie 4,5 mld zł. Podobnie nowa opłata od alkoholu w małych opakowaniach (do 300 ml) w tym samym okresie przyniosła Funduszowi dodatkowe 1,5 mld zł, które miały wspierać profilaktykę i leczenie uzależnień.
Brak przejrzystości i konkretnego rozliczenia środków
NIK wskazuje, że NFZ nie stworzył oddzielnego systemu monitorowania i ewidencjonowania wpływów z tych opłat. Środki były księgowane w przychodach, ale po stronie wydatków nie zostały wyodrębnione. Oznacza to, że zamiast być przeznaczone na leczenie i profilaktykę, zostały wchłonięte przez ogólną pulę funduszu.
W efekcie:
- NFZ nie mógł precyzyjnie określić, ile środków z opłat trafiło na leczenie chorób wynikających z niezdrowych nawyków.
- Pieniądze, które miały uzupełnić budżet NFZ, w praktyce zastąpiły inne środki, a nie zwiększyły finansowania profilaktyki.
- Nie monitorowano skutków działania tych opłat – np. nie oceniono, czy dzięki nim poprawił się stan zdrowia Polaków.
Jednym z niewielu widocznych efektów wprowadzenia opłaty cukrowej był wzrost cen napojów słodzonych – o 36% dla napojów gazowanych, o 22% dla wód smakowych i o 18% dla herbat mrożonych. Jednocześnie spadła ich sprzedaż, ale nie przełożyło się to na wyraźne efekty zdrowotne.
Nieprawidłowości w Krajowym Centrum Przeciwdziałania Uzależnieniom
NIK wykazała również błędy w gospodarowaniu środkami przez Krajowe Centrum Przeciwdziałania Uzależnieniom, które zarządza częścią funduszy z opłaty alkoholowej.
W latach 2022-2024:
- 1,1 mln zł wydano niezgodnie z przeznaczeniem – m.in. na badania dotyczące dobrostanu ukraińskich matek i dzieci oraz na profilaktykę narkomanii, zamiast na leczenie uzależnień alkoholowych.
- Nie przeprowadzano rzetelnych kontroli wydatków – sprawdzono tylko 3,8% umów związanych z dotacjami.
- Wykryto mechanizmy korupcjogenne – pracownicy KCPU dodatkowo zarabiali na współpracy z podmiotami realizującymi zadania finansowane z opłaty alkoholowej.
Samorządy wydatkowały środki zgodnie z przeznaczeniem
W przeciwieństwie do NFZ i KCPU, samorządy gminne, które otrzymały 760 mln zł z opłaty alkoholowej, prawidłowo wydawały te środki na lokalne programy przeciwdziałania alkoholizmowi. Kontrole nie wykazały istotnych uchybień – środki trafiły m.in. na programy terapeutyczne i wsparcie dla osób uzależnionych.
Raport NIK pokazuje, że:
- Brak przejrzystości w NFZ sprawił, że środki "rozpłynęły się" w systemie.
- Nie było realnego wzrostu finansowania profilaktyki i leczenia chorób związanych z otyłością i alkoholizmem.
- W KCPU wykryto nieprawidłowości, a niektóre środki wydano niezgodnie z przeznaczeniem.
- Tylko samorządy prawidłowo wydatkowały swoje fundusze.
Wnioski
NIK sformułowała do Ministra Zdrowia następujące wnioski o podjęcie prac legislacyjnych mających na celu zmianę:
- ustawy o zdrowiu publicznym w zakresie dotyczącym opłaty od środków spożywczych poprzez:
- wskazanie, że środki z opłaty są dodatkowym – poza środkami ze składki zdrowotnej – źródłem finansowania profilaktyki i leczenia chorób, które powstają w wyniku niewłaściwych zachowań zdrowotnych,
- zobowiązanie Prezesa NFZ do prowadzenia wyodrębnionej ewidencji kosztów świadczeń finansowanych z opłaty cukrowej,
- uwzględnienie w opłacie dodatkowej, możliwości jej miarkowania, czyli ubiegania się o jej zmniejszenie,
- doprecyzowanie obowiązku informacyjnego, w tym w zakresie przekazywanych przez Prezesa NFZ danych dot. środków z opłaty cukrowej i udziału tych środków w ogólnej kwocie przeznaczonej na finansowanie takich zadań;
- ustawy o przeciwdziałaniu alkoholizmowi w zakresie dotyczącym opłaty od napojów alkoholowych poprzez:
- uwzględnienie w opłacie dodatkowej, możliwości jej miarkowania,
- wskazanie, że środki z opłaty są dodatkowym – poza środkami ze składki zdrowotnej – przychodem przeznaczonym na świadczenie opieki zdrowotnej w zakresie leczenia uzależnień od alkoholu i innych następstw jego spożywania,
- doprecyzowanie obowiązku informacyjnego, w tym w zakresie przekazywanych przez Prezesa NFZ danych dotyczące środków z opłaty od napojów alkoholowych i udziału tych środków w ogólnej kwocie na finansowanie takich zadań.
Do Ministra Zdrowia skierowano też wniosek o wyeliminowanie zjawisk stanowiących potencjalne mechanizmy korupcjogenne i zapewnienie skutecznego nadzoru nad realizacją zadań przez KCPU.
Z kolei do Ministra Finansów zaadresowany został wniosek o uzupełnienie rozporządzenia w sprawie szczegółowych zasad prowadzenia gospodarki finansowej NFZ poprzez dodanie pozycji kosztowej dla wydatkowanych środków pochodzących z opłat (cukrowej i od napojów alkoholowych) bądź podjęcie prac legislacyjnych w celu określenia odrębnego wzoru sprawozdania z wydatkowanych środków.
Źródło: NIK
