Ochrona praw pacjentów – rekomendacje ekspertów

Zarys problemu

Pojęcie „prawa pacjenta” jest współcześnie powszechnie używane w dyskusjach o systemach zdrowotnych, ale też w normach prawnych i etycznych, które regulują ich funkcjonowanie.

Trzy grupy praw pacjenta obejmują:

1. podstawowe prawa indywidualne – do świadomej zgody, prywatności, godności oraz dostępu do dokumentacji medycznej i do informacji o swoim zdrowiu,
2. prawa konsumenckie – do wyboru świadczeniodawcy, drugiej opinii, bezpiecznego i terminowego leczenia oraz do informacji dotyczących wyboru opcji opieki,
3. prawa proceduralne (procesowe) – do składania skarg/pozwu, do odszkodowania i do udziału w podejmowaniu decyzji.

W Polsce od przeszło trzynastu lat obowiązuje ustawa o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta (PPiRPP), w której po raz pierwszy sformułowano katalog podmiotowych praw pacjenta. Zmiany epidemiologiczne, technologiczne, instytucjonalne i społeczne, które zaszły od tamtej pory, wymagają podjęcia prac prowadzących do stworzenia nowej rzeczywistości prawnej i instytucjonalnej wpływającej na jakość opieki i bezpieczeństwo pacjenta.

Prawa pacjenta jako fundament systemów zdrowia – rekomendacje ekspertów

Naukowcy i praktycy biorący udział w projekcie Polskie Zdrowie 2.0 wskazali cztery kierunki interwencji, które wydają się kluczowe dla bardziej efektywnego funkcjonowania systemu zdrowotnego gwarantującego możliwie pełne przestrzeganie praw pacjenta:

1. Rozszerzenie katalogu praw pacjenta i sprecyzowania zagadnień terminologicznych

Obecna ustawa PPiRPP wprowadza rozróżnienie na indywidualne i zbiorowe prawa pacjenta, a przedstawiony katalog tych praw ma zastosowanie do pacjentów korzystających ze świadczeń zdrowotnych podmiotów leczniczych publicznych i niepublicznych oraz z usług praktyk zawodowych. Wskazane jest ponowne opracowanie definicji legalnych takich terminów, jak: pacjent, pacjent małoletni, osoba bliska, opiekun faktyczny, osoba upoważniona oraz uwzględnienie pojęcia „zastępczej reprezentacji pacjenta”.

Warto rozważyć wprowadzenie szczególnych uregulowań dla grup wymagających dodatkowych gwarancji prawnych w zakresie ochrony praw podmiotowych: dzieci, w tym dzieci niepełnosprawnych, kobiet w okresie ciąży, porodu i połogu czy osób starszych.

Rozszerzenia wymaga pojęcie podmiotu udzielającego świadczeń zdrowotnych poza podmioty lecznicze i praktyki zawodowe lekarza, pielęgniarki, położnej czy fizjoterapeuty.

Istotne jest również rozstrzygnięcie, czy przepisy ustawy mają zastosowanie także w zakresie udzielania świadczeń zdrowotnych w placówkach pomocy społecznej czy opieki farmaceutycznej udzielanej w aptekach, ale także w zakresie usług świadczonych przez psychologa lub psychoterapeutę w gabinetach terapeutycznych.

1. Wprowadzenie pozasądowego modelu rekompensaty szkód medycznych opartego na braku winy ( eng. no fault)

Praktyka realizacji przez podmioty lecznicze regulowanego ustawą PPiRPP obowiązku zadośćuczynienia pacjentom w przypadku zdarzeń medycznych jest obecnie bardzo niekorzystna dla osób poszkodowanych. Szpitale odmawiają albo zaniżają wypłaty kwot mających rekompensować doznane szkody pomimo rozstrzygnięcia korzystnego dla poszkodowanego.

Biorąc pod uwagę dynamiczny rozwój medycyny, nauk medycznych oraz technicznych i inżynieryjnych w tych dyscyplinach naukowych i rozwój telemedycyny, konieczne jest stworzenie i wprowadzenie spójnego i skutecznego pozasądowego systemu no fault rekompensującego szkody doznane przez pacjentów.

Nowy model powinien być oparty na zasadzie braku orzekania o winie personelu medycznego, w zamian za wdrożenie szybkiego, sprawnego systemu monitorowania zgłaszania przez personel medyczny zdarzeń niepożądanych oraz bieżącej weryfikacji tych zdarzeń, a tym samym usuwania stwierdzonych niekorzystnych sytuacji mogących zagrażać bezpieczeństwu pacjenta. W literaturze prawniczej postuluje się wprowadzenie w Polsce mechanizmów wynagradzania szkód wyrządzanych przy udzielaniu świadczeń zdrowotnych w ramach modelu ubezpieczeniowo-gwarancyjnego. Szkody te podlegałyby naprawieniu ze specjalnie utworzonego funduszu kompensacji finansowanego ze środków publicznych (podatków lub celowanej składki).

Na wzór wielu krajów europejskich, które mają doświadczenia w zakresie wdrażania i funkcjonowania pozasądowego modelu dochodzenia roszczeń, zadania związane z funkcjonowaniem pozasądowego systemu no fault rekompensującego szkody doznane przez pacjentów powinny być realizowane przez wyspecjalizowane agendy publiczne lub ubezpieczeniowe, które odpowiadałyby za realizację zadań orzeczniczych, analitycznych, statystycznych i prewencyjnych.

1. Zmiana trybu powołania na stanowisko Rzecznika Praw Pacjenta (RPP)

Obecnie RPP jest wyłaniany w drodze konkursu przeprowadzanego przez ministra zdrowia i powoływany przez prezesa Rady Ministrów. Prezes RM jest zarówno zwierzchnikiem ministra zdrowia, jak również Rzecznika Praw Pacjenta – jako „recenzent” polityki realizowanej przez Ministerstwo Zdrowia. Procedura naboru na stanowisko RPP, realizowana przez zespół powołany przez Ministra Zdrowia, od początku nadwyręża autorytet RPP, którego misja z założenia ma polegać na obiektywnym, bezkompromisowym i stanowczym staniu na straży praw pacjenta.

Aby misja ta mogła być skutecznie realizowana, konieczna jest zmiana w zakresie zasad wyłaniania osoby na urząd Rzecznika Praw Pacjenta na jej wybór przez sejm, za zgodą senatu, na wniosek marszałka sejmu, marszałka senatu, grupy co najmniej 35 posłów lub co najmniej 15 senatorów.

Konieczne też jest uniezależnienie urzędu RPP od władzy wykonawczej.

1. Przetwarzanie i bezpieczeństwo udostępniania danych osobowych w sektorze medycznym

Obecnie dane medyczne pacjentów pozostają zamknięte w cyfrowych bazach Internetowego Konta Pacjenta. Nadrzędnym celem zarządzania nimi jest zapewnienie ochrony prywatności danych. Bardzo utrudnione jest za to wykorzystywanie tych danych do badań medycznych służących dobru pacjentów i rozwojowi medycyny.

Aby realizacja tych dwóch celów była możliwa, konieczne jest podjęcie poniższych działań:

1. Dokonanie przeglądu obowiązujących polskich aktów prawnych i ich dostosowanie do standardów rozporządzenia o zarządzaniu danymi medycznymi.
2. Określenie zasad wyznaczenia właściwych podmiotów zezwalających na ponowne wykorzystywanie niektórych kategorii chronionych danych w celu wspierania działalności podmiotów sektora publicznego (w tym zdrowotnego).
3. Określenie zasad wyznaczania podmiotu odpowiedzialnego za udzielanie pomocy podmiotom sektora publicznego udzielającym lub odmawiającym dostępu do kategorii danych zdrowotnych w celów ponownego wykorzystywania.
4. Określenie zasad ustanowienia albo wyznaczenia istniejącego podmiotu jako punktu informacyjnego.
5. Określenie zasad utworzenia i prowadzenia punktów kontaktowych mających za zadanie wspieranie naukowców i innowacyjnych przedsiębiorstw w identyfikacji odpowiednich danych, w tym zdrowotnych.
6. Określenie warunków świadczenia usług pośrednictwa w udostępnianiu danych zdrowotnych, jakie spełniać mają podmioty w przedmiocie zapewnienia bezpiecznego środowiska, w którym przedsiębiorstwa i osoby fizyczne będą mogły dzielić się danymi zdrowotnymi.
7. Określenie zasad prowadzenia rejestru i formy rejestru dostawców usług pośrednictwa.
8. Określenie zasad monitorowania i nadzorowania dostawców usług pośrednictwa.
9. Określenie zasady wyznaczenia co najmniej jednego organu właściwego do wykonywania zadań związanych z procedurą zgłaszania dotyczącą usług pośrednictwa danych.
10. Określenie zasad rejestrowania się organizacji o „altruistycznym” podejściu do danych oraz warunków, jakie spełnić powinna taka organizacja i w jakich powinna ona działać.
11. Określenie zasad wyznaczenia i działania organu odpowiedzialnego za prowadzenie publicznego krajowego rejestru uznanych organizacji o „altruistycznym” podejściu do danych.
12. Ustanowienie przepisów dotyczących kar mających zastosowanie w przypadku naruszeń.

W kontekście problematyki przetwarzania danych osobowych medycznych kluczowe znaczenie dla krajowego sektora zdrowia będzie mieć europejska strategia w zakresie danych (ang. European Strategy for Data). Rozwiązania zaproponowane w europejskich regulacjach mają służyć potrzebom zaawansowanego przetwarzania wielkich zbiorów danych, w tym medycznych (Big data).

Opisane powyżej 4 kierunkowe zmiany powinny polegać na podjęciu prac nad ukonkretnieniem praw pacjenta i przygotowaniem zasad ich implementacji. W procesie ich formułowania i precyzowania warto skorzystać z doświadczeń innych krajów, a także inspirować się międzynarodowymi rekomendacjami organizacji takich jak WHO (World Health Organization) i przygotowanym przez tę organizację dokumentem „Globalny Plan Działań na lata 2021–2030 – droga do wyeliminowania możliwych do uniknięcia szkód w ochronie zdrowia”.

Powyższe rekomendacje są szczegółowo omówione w policy briefie pt. „Rekomendacje strategiczne na lata 2023-2027: WYBRANE PROBLEMY DOTYCZĄCE PRAW PACJENTA – Polskie Zdrowie 2.0”.