Rośnie liczba seniorów i… potrzeb wobec nich
Według najnowszych badań socjologicznych Polska stoi przed ogromnym wyzwaniem: zmniejszającą się liczbą narodzin dzieci i i lawinowym przyrostem osób starszych. Konsekwencje tego zjawiska dotkną polskie społeczeństwo na różnorodnych płaszczyznach, nie tylko ekonomicznych. Na podstawie statystyk GUS pod koniec 2022 r. liczba osób w wieku 60 lat i więcej wyniosła 9,8 mln i wzrosła w stosunku do poprzedniego roku o 0,7 proc. Zgodnie z projekcją ludnościową Eurostatu EURO-POP2019 w roku 2050 ludność Polski będzie liczyć 34,1 mln osób, tj. o 3,85 mln mniej niż dziś, zaś liczba osób starszych wzrośnie do 10,3 mln, czyli o prawie 3,3 mln osób. Starzenie się społeczeństwa wiąże się również ze wzrostem potrzeb tej grupy. W obliczu tego wyzwania już dziś niezbędne jest wdrażanie wielokierunkowych zmian systemowych, w tym przeciwdziałających wszelkim formom przemocy wobec starszych.
Osoby starsze ofiarami przemocy
Rzadko podejmowanym, wręcz zaniedbanym i przemilczanym przez opinię publiczną zagadnieniem jest przemoc wobec osób starszych w społeczeństwie.
– My, lekarze, przypominamy sobie o przemocy wobec starszych rzadko, zazwyczaj w okolicach świąt, majówki i długich weekendów, kiedy SOR-y i izby przyjęć zapełniają się osobami siedemdziesiąt, osiemdziesiąt plus i ich bliskimi. Słyszymy, że mamusia od dwóch dni nie chce pić i jeść, tatuś od dwóch tygodni przestał chodzić. Od dwóch dni, dwóch tygodni, dwóch miesięcy… (…) potem okazuje się, że kwestie zdrowotne nie są zaopiekowane od lat… – z tą perspektywą zgadza się Agnieszka Skoczylas, lekarka geriatra, Ordynatorka Oddziału Geriatryczno-Internistycznego Szpitala Wolskiego im. dr Anny Gostyńskiej, ekspertka Fundacji Projekt Starsi.
Z badań przeprowadzonych w Polsce wnika, że co siódma osoba po 60. roku życia, doświadcza przemocy ze strony bliskich lub opiekunów. Według badania Polsenior2 jest nią kobieta, we wczesnej lub późnej starości (65-69 lat i 85-89 lat), słabo wykształcona mieszkanka małego miasta lub wsi, głównie w regionach północno-wschodnich. Sprawcą przemocy jest najczęściej osoba z rodziny, zwykle wspólnie zamieszkująca. Do najczęstszych form przemocy wobec starszych należą – przemoc psychiczna, ekonomiczna, zaniedbanie, fizyczna i seksualna. Przy czym, według respondentów najczęściej zgłaszaną przez osoby starsze formą jest zaniedbanie. Zagadnienie przemocy utrudnia niska świadomość opiekunów o naganności własnego postępowania. Najczęściej w trudach opiekuńczych czują się odizolowani i zostawieni samym sobie, co drastycznie zwiększa ich obciążenia psycho-fizyczne, bezpośrednio przekładające się na mniejszą jakość oferowanej troski. W efekcie rozwija się tzw. „zespół opiekuna”, charakteryzujący się m.in. wtórną roszczeniowością, nadmiernymi oczekiwaniami względem otoczenia zewnętrznego czy nieustannym poczuciem krzywdy - tłumaczy Skoczylas.
Działania przemocowe, zwłaszcza te, których źródłem są najbliżsi członkowie rodziny, bezpośrednio przekładają się na gorszy stan zdrowia osoby starszej. Stąd tak nieprzeciętna i newralgiczna rola lekarza, mającego największe szanse rozpoznać przemoc i zadziałać. Lekarz rodzinny jest bowiem coraz częściej pierwszą osobą, której starszy pacjent zdecyduje się zwierzyć, traktując jako swoistego powiernika.
Według zmian w przepisach przeciwdziałających przemocy w rodzinie, które obowiązują od 22 czerwca 2023, już nie tylko lekarz, lecz także inne osoby wykonujące zawód medyczny, więc i pielęgniarka, położna lub ratownik medyczny są uprawnione do wszczęcia Procedury Niebieskiej Karty.
Formularz Oceny Ryzyka Przemocy wobec starszych – proste narzędzie diagnostyczne
FORP powstał w ramach 2-letniego projektu badawczego (2021-2022), realizowanego przez Fundację Projekt Starsi w partnerstwie z firmą badawczą Lokalne Badania Społeczne, Narodowym Instytutem Geriatrii, Reumatologii i Rehabilitacji, Centrum Medyczno-Diagnostycznym w Siedlcach oraz ZOZ w Łodzi.
FORP to proste narzędzie, które pozwala w krótkiej rozmowie z pacjentem oszacować ryzyko przemocy i podaje prostą ścieżkę postępowania. To odpowiedź na brak odpowiednich procedur, czasu oraz wsparcia w instytucjach socjalnych, by podjąć skuteczną interwencję. FORP może być stosowany zarówno w placówkach podstawowej opieki zdrowotnej, jak i na oddziałach szpitalnych. Tego typu narzędzia z sukcesem wykorzystywane są w wielu krajach na świecie, przyczyniając się do należytej i systemowej opieki nad osobami starszymi. W Polsce w ramach pracy nad formularzem eksperci od spraw przemocy i lekarze przeanalizowali kilkanaście różnych formularzy oceny ryzyka funkcjonujących w ochronie zdrowia w Europie i na świecie. Ich praca obejmowała również analizę literatury problemu, polskich i zagranicznych badań na temat przemocy wobec starszych oraz specyfikę polskiego systemu przeciwdziałania przemocy.
Kiedy stosować FORP?
Formularz należy stosować do diagnozowania pacjentów, wobec których - na podstawie rozmowy, wyglądu i zachowania pacjenta lub osób trzecich, np. członków rodziny - zachodzi podejrzenie, że mogą doznawać przemocy. Wskazaniami do badania mogą być, m.in. niepokojący sposób zachowania, np. osoba wylękniona, nieutrzymująca kontaktu wzrokowego, ubiór nieadekwatny do sytuacji i pory roku czy ślady na ciele, mogące świadczyć o przemocy fizycznej.
Częścią formularza jest procedura postępowania, która, w zależności od uzyskanego wyniku, podaje lekarzowi prostą ścieżkę postępowania. W zależności od odpowiedzi pacjenta, wyróżniono 3 procedury: zieloną, żółtą i czerwoną. Zielona to procedura, która nie potwierdziła obaw lekarza; żółta sygnalizuje ryzyko doświadczenia przemocy; czerwona zaś oznacza sytuację, w której zagrożone jest życie lub zdrowie pacjenta. W tym wypadku lekarz powinien wypełnić formularz Niebieskiej Karty A, przekazać go odpowiedniej osobie w danej placówce medycznej oraz zgłosić sprawę do prokuratury.
– Formularz Oceny Ryzyka Przemocy (FORP) wobec starszych funkcjonuje od stycznia 2023 r. Projekt wymaga czasu, ale sukcesywnie dążymy do przodu. Tak, jak daliśmy czas zaproszonym do współpracy merytorycznej ekspertom na opracowanie formularza, tak teraz dajemy czas środowisku medycznemu potrzebny im na wdrożenie procedury w codziennej relacji z pacjentem, a nam jako Fundacji czas na niezbędne działania edukacyjne i upowszechniające FORP w środowisku medycznym. Sumą wysiłków zaangażowanych stron, a przede wszystkim stawką całego przedsięwzięcia, jest poprawienie komfortu życia osobom w jesieni życia. Teraz szczególnie należy im się szacunek, spokój i dobrostan zdrowotny – przekonuje Magdalena Rutkiewicz, Prezeska Fundacji Projekt Starsi, odpowiedzialnej za idee i wdrożenie w życie FORP wobec starszych.
Lekarzu, (u)lecz przemoc!
Z myślą o wszystkich przedstawicielach systemu opieki zdrowotnej Fundacja Projekt Starsi uruchomiła właśnie podstronę (www.projektstarsi.pl, zakładka: Materiały dla lekarzy). Stanowi ona przystępne i przejrzyste kompendium wiedzy na temat FORP i możliwych form przemocy wobec osób starszych, nie przekraczając jednocześnie bariery czasochłonnej, co jest kluczowe w pracy kadry medycznej. Znajdziemy tam:
- kwestionariusz FORP w wersji aktywnej, który można dołączyć do dokumentacji pacjenta w swojej placówce medycznej;
- film instruktażowy, dotyczący wypełnienia formularza i jego potencjału;
- wypowiedzi lekarzy praktyków, zachęcających do korzystania z formularza;
- materiały prewencyjno-informacyjne dla starszych, np. broszury i ulotki.
Ponadto, za pośrednictwem podstrony można zapisać się na szkolenie dotyczące przemocy wobec starszych i korzystania z FORP.
– O przemocy wobec starszych trzeba mówić jak najwięcej! Niech przestanie być tematem tabu tylko dlatego, że jest niełatwy, wręcz niewygodny. My, lekarze, najczęściej lubimy zajmować się trudnymi przypadkami, nie uciekajmy więc i od tego tematu – apeluje do środowiska medycznego dr Skoczylas i tym samym zachęca do korzystania z materiałów opracowanych przez Fundację.
