Prawa pacjenta wywodzą się z szeroko pojętych praw człowieka, stanowią uniwersalne reguły, których należy przestrzegać. Przestrzeganie ich jest obowiązkiem zarówno organów władzy publicznej, właściwych w zakresie ochrony zdrowia, podmiotów udzielających świadczeń zdrowotnych, jak i osób wykonujących zawód medyczny - tak obowiązek dotyczący respektowani praw pacjenta określa artykuł 2 Ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta. Unormowane są również w Ustawie o zawodach lekarza i lekarzy dentysty czy Kodeksie Etyki Lekarskiej.
Pomimo znajomości praw pacjenta przez wyżej wymienione grupy, warto je sobie przypomnieć, usystematyzować, a może sczytać na nowo. Zgodnie z definicją zawartą w Ustawie o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta - „Pacjent to osoba zwracająca się o udzielenie świadczeń zdrowotnych lub korzystająca ze świadczeń zdrowotnych udzielanych przez podmiot udzielający świadczeń zdrowotnych lub osobę wykonująca zawód medyczny”.
Jednym z podstawowych praw konstytucyjnych jest prawo pacjenta do świadczeń zdrowotnych, które jest wyrażone w artykule 68 Konstytucji RP „Każdy ma prawo do ochrony zdrowia. Obywatelom, niezależnie od ich sytuacji materialnej, władze publiczne zapewniają równy dostęp do świadczeń opieki zdrowotnej, finansowanej ze środków publicznych”.
Prawo do świadczeń opieki zdrowotnej to także jedno z podstawowych praw pacjenta, jakie zawarte jest w artykule 6.1 Ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta „Pacjent ma prawo do świadczeń zdrowotnych, odpowiadających wymogom aktualnej wiedzy medycznej.”
Warto wskazać, że Konstytucja RP nie zakłada powszechnej dostępności do wszystkich świadczeń opieki zdrowotnej, co więcej, zakłada pewną reglamentację, zakładając, że „warunki i zakres udzielania świadczeń (zdrowotnych) określa Ustawa o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych.
Co do jakości udzielania świadczeń zdrowotnych ustawodawca w ramach artykułu 4 Ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty wprowadza obowiązek „wykonywania zawodu lekarza zgodnie ze wskazaniami aktualnej wiedzy medycznej, dostępnymi metodami środkami zapobiegania, rozpoznawania i leczenia chorób, zgodnie z zasadami etyki zawodowej oraz z należytą starannością”.
Kolejnym uprawnieniem pacjenta, wynikającym z artykułu 9.1 Ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta jest „prawo do informacji o swoim stanie zdrowia”. Zagwarantowanie pacjentowi prawa do informacji stanowi poszanowanie autonomii pacjenta jako jednostki w trakcie udzielania mu świadczeń zdrowotnych.
Jednocześnie należy zaznaczyć, że informowanie pacjenta o jego stanie zdrowia jest podstawą do wyrażenia przez pacjenta świadomej zgody na udzielanie przyszłych świadczeń.
Udzielenie przez lekarza informacji powinno nastąpić w przystępnej formie dla pacjenta, tak, by mógł on zrozumieć przekazywaną informację, co także będzie determinowało jego zgodę na wszystkie czynności związane z udzielaniem świadczeń zdrowotnych. Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 17 grudnia 2004 r. wskazał, iż „ciężar dowodu wykonania ustawowego obowiązku udzielenia pacjentowi lub jego ustawowemu przedstawicielowi przystępnej informacji, poprzedzającej wyrażenie zgody na zabieg operacyjny, spoczywa na lekarzu”. Co do przystępnej informacji, Sąd Apelacyjny w Poznaniu w wyroku z dnia 29 września 2005 roku zaznaczył, że „zakres obowiązku informacji nie zależy od tego, co lekarz sądzi ile pacjent powinien wiedzieć, lecz od tego, co rozsądna osoba będąca w sytuacji pacjenta obiektywnie potrzebuje usłyszeć od lekarza, aby podjąć „poinformowaną” i inteligentną decyzję wobec proponowanego zabiegu”.
Prawo do informacji o stanie zdrowia to także kwestie związane z poinformowaniem osób bliskich. Zapewne w sytuacji przekazywania informacji pojawia się pytanie o czym informujemy? kogo informujemy? Te wszystkie kwestie reguluje Ustawa o prawach pacjenta. Co do zasady, adresatem informacji zawsze jest pacjent, ale są jednak sytuacje wyjątkowe, gdy informacje o stanie zdrowia przekazywane są przedstawicielowi ustawowemu, opiekunowi faktycznemu lub osobie bliskiej. Brak możliwości zrozumienia przekazywanych informacji, stan, kiedy pacjent jest nieprzytomny lub małoletność pacjenta, to sytuacje, kiedy lekarz ma prawo poinformować o stanie zdrowia pacjenta inne osoby.
Istotnym zapisem, gwarantującym lekarzowi przekazywanie informacji o stanie zdrowia innym osobom niż pacjent, jest zapis artykułu 31 ust.2 ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty „lekarz może udzielić informacji (o stanie zdrowia) innym osobom, za zgodą pacjenta lub jego przedstawiciela ustawowego.
Jednocześnie prawo do informacji stwarza przestrzeń do prawa „bycia niepoinformowanym”. Artykuł 31 ust 3 Ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty, stwarza pacjentowi prawo do bycia nieinformowanym, „Na żądanie pacjenta lekarz nie ma obowiązku udzielać informacji pacjentowi”. Lekarz zobowiązany jest do respektowania woli pacjenta.
W kwestii związanej z prawem pacjenta do informacji warto zwrócić uwagę na tzw.” przywilej terapeutyczny” wyrażony w artykule 31 ust.4 Ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty „W wyjątkowych sytuacjach, jeżeli rokowanie jest niepomyślne dla pacjenta, lekarz może ograniczyć informację o stanie zdrowia i rokowaniu, jeżeli według oceny lekarza przemawia za tym dobro pacjenta. W takich przypadkach lekarz informuje przedstawiciela ustawowego lub osobę upoważnioną przez pacjenta”. Przywilej terapeutyczny, może zostać odwołany przez samego pacjenta, kiedy to na jego żądanie lekarz zobowiązany jest do udzielenia mu informacji.
Kolejnym fundamentalnym prawem pacjenta, nierozerwalnie związanym z prawem do informacji o stanie zdrowia, jest prawo wyrażone w artykule 13 Ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta, prawo do tajemnicy danych związanych z udzielanych pacjentowi świadczeń zdrowotnych „Pacjent ma prawo do zachowania w tajemnicy przez osoby wykonujące zawód medyczny, w tym udzielające mu świadczeń zdrowotnych, informacji z nim związanych, a uzyskanych w związku z wykonywaniem zawodu medycznego”.
Prawo pacjenta do poufności jego danych dotyczących zdrowia, dokumentacji medycznej czy zastosowanej farmakoterapii, koreluje z obowiązkiem zachowania tajemnicy zawodowej przez lekarza zapisanej w artykule 40 ust 1 Ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty „Lekarz ma obowiązek zachowania w tajemnicy informacji związanych z pacjentem, a uzyskanych w związku z wykonywaniem zawodu”. Tajemnica lekarska to jeden z najważniejszych gwarantów poszanowania praw pacjenta. Prawo do zachowania w tajemnicy informacji o stanie zdrowia, a także wszelkich innych informacji dotyczących leczenia i farmakoterapii, to nie tylko jedno z podstawowych praw pacjenta, ale także prawo jednostki do prywatności zagwarantowane w Konstytucji RP. Zgodnie z artykułem 47 – „Każdy ma prawo do ochrony prawnej życia prywatnego, rodzinnego, czci i dobrego imienia oraz decydowania o swoim życiu osobistym”. Pisząc o tajemnicy zawodowej zaznaczyć należy, że tajemnicą objęte są nie tylko informacje przekazane lekarzowi przez samego pacjenta, ale także informacje w jakie posiadanie wejdzie lekarz w trakcie procesu leczenia oraz wszelkie informacje na temat stanu zdrowia przekazane przez rodzinę lub pełnomocnika ustawowego pacjenta.
Zakres tajemnicy zawodowej jest bardzo szeroki, wychodzi poza zapisy Ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty czy Ustawę o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta. Niedotrzymanie tajemnicy zawodowej może naruszać zapisy kodeksu cywilnego, RODO, czy Konstytucji RP. Tajemnica zawodowa, a właściwie ujawnienie informacji w niej zawartych, to także przedmiot regulacji kodeksu karnego, który bardzo restrykcyjnie reguluje kwestie związane ze złamaniem tajemnicy zawodowej. Artykuł 266 kodeksu karnego brzmi „Kto, wbrew przepisom ustawy lub przyjętemu na siebie zobowiązaniu, ujawnia lub wykorzystuje informację, z którą zapoznał się w związku z pełnioną funkcją, wykonywaną pracą, działalnością publiczną, gospodarczą lub naukową, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności, albo pozbawienia wolności do lat 2”.
Należy zaznaczyć, że ustawodawca przewidział sytuację, w których lekarza nie obowiązuje zachowanie tajemnicy zawodowej. Zgodnie z brzmieniem artykułu 14 ust 2 Ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta „Osoby wykonujące zawód medyczny nie są zobowiązane do zachowania w tajemnicy, gdy:
- tak stanowią przepisy odrębnych ustaw,
- zachowanie tajemnicy może stanowić niebezpieczeństwo dla życia lub zdrowia pacjenta lub innych osób,
- pacjent lub jego przedstawiciel ustawowy wyraża zgodę na ujawnienie tajemnicy,
- zachodzi potrzeba przekazania niezbędnych informacji o pacjencie związanych z udzielaniem świadczeń zdrowotnych innym osobom wykonującym zawód medyczny, uczestniczących w udzielaniu tych świadczeń”.
Jednocześnie należy pamiętać, że ujawnienie tajemnicy może nastąpić wyłącznie w niezbędnym zakresie.
Tajemnica zawodowa obowiązuje lekarza nawet po śmierci pacjenta, chyba że zgodę na ujawnienie tajemnicy zawodowej wyrazi osoba bliska, która także może określić zakres jej ujawnienia.
Pomimo braku definicji legalnej tajemnicy zawodowej w polskim systemie prawnym, ustawodawca bardzo szczegółowo reguluje kwestie z nią związane, a także wskazuje sankcje za jej nieprzestrzegania.
Prawa pacjenta wyrażone w Ustawie o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta to także prawo do zgłaszania działań niepożądanych, prawo dostępu do dokumentacji medycznej dotyczącej stanu zdrowia, czy prawo do poszanowania życia rodzinnego i prywatnego.
Podsumowując: prawa pacjenta charakteryzują się wieloaspektowością i różnymi płaszczyznami regulacyjnymi. Podstawowym celem praw pacjenta jest ochrona jednostki poprzez udzielenie jej praw do których przestrzegania zostały zobligowane wszystkie osoby wykonujące zawód medyczny w tym lekarze.
Materiał powstał we współpracy z firmą Gedeon Richter Polska, inicjatora projektu „Bliżej pacjenta”. To inicjatywa, mająca na celu wsparcie lekarzy w doskonaleniu ich umiejętności zawodowych. W ramach projektu odbyły się szkolenia z zakresu prawa medycznego oraz farmaceutycznego.
Gedeon Richter jest jedną z największych firm farmaceutycznych w Europie Środkowo-Wschodniej, coraz prężniej rozwijającą swoją działalność na rynkach Europy Zachodniej, w Chinach i Ameryce Łacińskiej. Wachlarz produktów Gedeon Richter obejmuje wiele ważnych obszarów terapeutycznych, m.in. ginekologię, ośrodkowy układ nerwowy oraz układ sercowo-naczyniowy. Posiadając największe centrum badawczo-rozwojowe w Europie Środkowo-Wschodniej, Richter koncentruje swoje badania nad lekami oryginalnymi w dziedzinie chorób ośrodkowego układu nerwowego. Za sprawą swojego powszechnie uznanego doświadczenia w dziedzinie chemii steroidów firma odgrywa na świecie znaczącą rolę w zakresie zdrowia kobiet. Aktywnie angażuje się również w rozwój produktów biopodobnych.
