Odżywianie to proces życiowy, który polega na pobieraniu przez organizm ze środowiska pokarmu, a dokładniej zawartych w nim składników odżywczych. Potrzeba odżywiania jest jedną z podstawowych potrzeb, które należy zaspokoić. W miarę upływu lat jedzenie zazwyczaj staje się dla człowieka coraz ważniejszym aspektem życia i nie służy tylko zaspokojeniu głodu. Zastępuje ono inne, utracone aktywności, dostarcza radości, koi ból egzystencji.
Raport NIK z 2018 roku podaje, że większość seniorów jest niedożywionych jakościowo, co oznacza, że stosowana przez nich dieta nie zaspokaja potrzeb organizmu. Jest zbyt bogato energetyczna – prowadzi do tycia, lecz nie zawiera wystarczającej ilości niezbędnych składników odżywczych: białek (aminokwasów), witamin, soli mineralnych i nienasyconych kwasów tłuszczowych, a także płynów obojętnych.
Szacuje się, że wśród mieszkańców domów pomocy społecznej, a także pacjentów przebywających w szpitalach niedożywienie może występować nawet u 60% osób. Bardzo często są tu zaliczane przypadki niedoborów witaminowych. Kolejne badania wykazały, że odsetek osób niedożywionych (dotyczy to niedożywienia białkowo-kalorycznego) różni się między oddziałami szpitalnymi o różnych specjalnościach. Największy procent, bo aż 43% pacjentów niedożywionych hospitalizowanych jest w oddziałach geriatrycznych, dalej na ortopedii (39%) i chirurgii ogólnej (27%). Niedożywienie, choć często występujące u osób starszych, zwłaszcza hospitalizowanych w zakładach opieki krótko- i długoterminowej, rzadko jest odpowiednio diagnozowane, a jeszcze rzadziej leczone.
Dlaczego starsi pacjenci są niedożywieni?
Są to głównie trzy powody: zmiany związane z fizjologicznym starzeniem się, uwarunkowania socjalno-ekonomiczne (socjoekonomiczne) oraz starzenie patologiczne, czyli występujące schorzenia. Do pierwszej grupy można zaliczyć zmiany inwolucyjne w narządach zmysłów, zmianę wydzielania hormonów w przewodzie pokarmowym, gorszą regulację pragnienia i poboru płynów. Osoby powyżej 65. roku życia mają zaburzone odczuwanie sytości, węch oraz smak, nie są tak sprawne jak wcześniej, co powoduje mniejszą przyjemność odczuwaną z powodu jedzenia. Przypisać tej grupie można także zaburzenia połykania.
Drugą grupą przyczyn są uwarunkowania socjoekonomiczne. Należą do nich: izolacja społeczna, utrata pełnionych dotychczas ról społecznych, mały dochód, związana z tym zła sytuacja materialna. Samotność, okres żałoby, brak towarzystwa do spożywania posiłków, niechęć do gotowania dla jednej osoby, a także niedostateczna wiedza osób starszych na temat właściwego żywienia, mogą skutkować rozwojem niedożywienia.
Jednak najważniejszą przyczyną tego zaburzenia są choroby i związane z nimi leczenie. Niedożywienie często występuje w przebiegu chorób przewlekłych, uogólnionych zakażeń, bardzo często w chorobach nowotworowych. Inne to: schorzenia układu pokarmowego (zaparcia, biegunki, zespoły złego wchłaniania), choroby układu sercowo-naczyniowego (nadciśnienie tętnicze, niewydolność serca, miażdżyca), choroby endokrynologiczne (choroby tarczycy, nadczynność przytarczyc, niedoczynność kory nadnerczy), schorzenia układu oddechowego (przewlekła obturacyjna choroba płuc – POChP), choroby psychiczne (demencja, depresja).
Jak senior może być niedożywiony
Niedożywienie można w prosty sposób podzielić na niedożywienie jakościowe, co oznacza niedobór składników odżywczych, takich jak witaminy lub białka oraz na niedożywienie ilościowe związane z niedoborem energii. Jednakże najczęściej spotykanym podziałem jest rozróżnienie na trzy typy: niedożywienie typu marasmus, kwashiorkor oraz typu mieszanego.
Niedożywienie typu marasmus przejawia się zmniejszeniem masy ciała, które jest spowodowane utratą masy mięśniowej oraz tkanki tłuszczowej. Występuje najczęściej u chorych przewlekle na schorzenia układu pokarmowego, choroby sercowo-naczyniowe, układu moczowego oraz na schorzenia nowotworowe. Poziom albumin w surowicy krwi jest prawidłowy, obniża się dopiero w późniejszym stadium niedożywienia. Typ ten jest następstwem długotrwałego, przewlekłego głodzenia, a zarazem jest przyczyną wielu poważnych powikłań urazu, zabiegu operacyjnego lub ostrej choroby, dlatego ważna jest wcześniejsza poprawa stanu odżywienia pacjenta. Udaje się to osiągnąć przy użyciu diet przemysłowych i właściwie zbilansowanych oraz dostosowanych do indywidualnych potrzeb pacjenta. Ten typ niedożywienia jest łatwy do rozpoznania, nawet sam pacjent zwraca uwagę na utratę wagi oraz siły mięśniowej.
Niedożywienie typu kwashiorkor, to zaburzenie odżywiania, które przebiega z hipoalbuminemią, czyli obniżonym poziomem ilości albumin w surowicy krwi, a także z zaburzeniami gospodarki wodno-elektrolitowej, obrzękami oraz zmniejszeniem odporności komórkowej. Występuje u osób otyłych, z nadwagą lub u osób prawidłowo odżywionych, u których w wyniku dużego urazu, zabiegu operacyjnego lub ostrej choroby doszło do nasilenia procesów katabolicznych w organizmie, a nie zostało pokryte zapotrzebowanie energetyczne. Ważne jest to, że nie zmienia się waga ciała, może nawet wzrosnąć (w związku z zaburzeniami wodno-elektrolitowymi i obrzękami), co może być powodem przeoczenia problemu. Największe znaczenie diagnostyczne mają w tym wypadku badania laboratoryjne, a konkretnie poziom stężenia albumin i całkowitej liczby limfocytów we krwi. Pomocą dla pacjentów z tym typem niedożywienia jest szybko wdrożone kompletne żywienie pozajelitowe.
Niedożywienie typu mieszanego jest połączeniem dwóch powyżej przedstawionych typów niedożywienia. Charakteryzuje się ubytkiem masy ciała, spadkiem stężenia albumin we krwi, zaburzeniami wodno-elektrolitowymi i spadkiem odporności komórkowej. Może także przebiegać z niedokrwistością. Występuje u osób z hiperkatabolizmem (ciężki uraz, ostra choroba, zabieg operacyjny), u których nie jest pokrywane zapotrzebowanie na energię i białko. Leczenie żywieniowe dostosowane jest do potrzeb i sytuacji klinicznej. Krańcowym etapem długotrwałego nieleczonego niedożywienia jest kacheksja, czyli wyniszczenie. Jest ona złożonym zespołem metabolicznym związanym z chorobą przewlekłą, w szczególności nowotworową. Wpływ na powstanie kacheksji ma także intensywna radioterapia, chemioterapia, czy duże zabiegi operacyjne. Objawia się utratą apetytu, wagi ciała, a w konsekwencji wychudzeniem, wyczerpaniem i utratą sił. Szczególnym przypadkiem niedożywienia jest tzw. niedożywienie szpitalne. Samo to zaburzenie u pacjentów przyjmowanych do lecznicy jest często nierozpoznawane, a także nieleczone. Wpływa negatywnie na czas pobytu chorego w szpitalu, zwiększa częstość występowania powikłań i śmiertelności. Wzrastają także koszty leczenia.
Konsekwencje niedożywienia u osób starszych
W następstwie niedożywienia zachodzą różnorodne niekorzystne zmiany w narządach i układach organizmu starszego człowieka. Te nazywane są pierwotnymi następstwami niedożywienia. Natomiast wtórne następstwa mają przełożenie na wyniki leczenia oraz na zwiększenie śmiertelności i kosztów leczenia. Dochodzi do nieprawidłowego funkcjonowania mózgu, układu sercowo-naczyniowego, nerek i układu moczowego, układu pokarmowego, oddechowego, a także mechanizmów termoregulacji. Pogorszeniu i osłabieniu ulega również napięcie mięśniowe. Przede wszystkim obserwowany jest spadek masy ciała spowodowany ubytkiem masy mięśni, tkanki tłuszczowej i masy narządów wewnętrznych.
Zmiany w układzie krążenia mogą manifestować się pod postacią ubytku masy mięśniowej serca, spadkiem pojemności minutowej i wyrzutowej serca, obniżeniem częstości tętna oraz spadkiem ciśnienia tętniczego krwi. Następstwa dotyczące układu oddechowego to: zanik mięśni oddechowych, co powoduje znaczne pogorszenie wentylacji i predysponuje do częstszego występowania zapaleń płuc u osób niedożywionych. Dysfunkcja układu moczowego przejawia się zmniejszeniem przepływu nerkowego i filtracji w kłębuszkach nerkowych. Przez to sól i woda nie są prawidłowo wydalane z organizmu, gromadzi się płyn pozakomórkowy i powstają obrzęki. Duże zmiany dotyczą przewodu pokarmowego. Dochodzi do osłabienia perystaltyki jelit, zaburzeń trawienia oraz wchłaniania (związane jest to ze zmniejszonym wydzielaniem soku żołądkowego oraz enzymów trawiennych). Może dojść do kolonizacji jelita szkodliwą florą bakteryjną.
Osłabieniu ulega układ odpornościowy. Niedostarczanie pożywienia powoduje zanik elementów układu limfatycznego związanego z układem pokarmowym, co jest główną przyczyną ubytku odporności. Zaburzeniu ulega też praca mózgu, w szczególności spowodowanego niedoborami witaminowymi i mineralnymi (wapń, magnez, fosfor). Częstsze są stany depresyjne, wzrasta uczucie niepokoju, pojawia się apatia, a także utrata woli wyzdrowienia. Ponadto niedożywienie sprzyja złemu i opóźnionemu gojeniu się ran, występowaniu większej liczby zakażeń. Wydłuża czas hospitalizacji oraz jest przyczyną większej śmiertelności.
W mediach, na forach dyskusyjnych, w wielu mniej lub bardziej naukowych opracowaniach zarówno polskich, jak i zagranicznych dużo mówi się ostatnio o tym, że ludziom starszym, zwłaszcza przebywającym w warunkach instytucji opiekuńczych, nie zapewnia się odpowiedniej jakości życia. Wskazuje się zwłaszcza na bezpodstawne używanie środków przymusu i siły, fizyczne i psychiczne poniżenia oraz niedożywienie. Termin „niedożywienie” błędnie kojarzy się jedynie z biedą i brakiem środków na żywność, podczas gdy w rzeczywistości dotyczy on często krajów rozwiniętych i zamożnych. Mimo wciąż niedostatecznie opracowanych lub nie do końca sprawdzonych strategii zapobiegania niedożywieniu wśród ludzi starszych w Polsce i na świecie oczywisty wydaje się fakt, że właściwe i systematyczne monitorowanie stanu odżywienia, wczesne identyfikowanie pacjentów z grup ryzyka i podjęcie odpowiednich działań prewencyjno-leczniczych znacznie poprawią jakość życia pacjentów z tej grupy.
Źródło: „Służba Zdrowia” 5/2021
