Martyna Tomczyk: Jaki jest aktualny stan prawny kwestii schyłku życia w Quebecu?
Réjean Boivin: Opieka u schyłku życia jest prawnie uregulowana w Quebecu za pomocą „Ustawy dotyczącej opieki u schyłku życia”, która została przyjęta 5 czerwca 2014, weszła w życie 10 grudnia 2015 roku i później została zmodyfikowana. W ustawie tej, „opieka u schyłku życia” jest rozumiana jako „opieka paliatywna [...] i medyczna pomoc w umieraniu”. Dokładniej opieka paliatywna jest zdefiniowana jako „aktywna i holistyczna opieka nad osobami dotkniętymi chorobą o niepewnym rokowaniu, sprawowana przez interdyscyplinarny zespół i mająca na celu przyniesienie ulgi w cierpieniu bez przyśpieszania czy opóźnienia śmierci, zapewnienie możliwie jak najlepszej jakości życia oraz obdarzenie chorej osoby i jej bliskich niezbędnym wsparciem”. Z kolei medyczna pomoc w umieraniu jest przedstawiona w tej ustawie jako „opieka polegająca na podaniu leków lub substancji przez lekarza osobie u schyłku życia, na jej życzenie, w celu złagodzenia cierpienia poprzez spowodowanie zgonu”. Ustawa ta stanowi, że każda osoba, której stan tego wymaga, ma prawo otrzymać „opiekę u schyłku życia”, zarówno w szpitalu, ośrodku opieki stacjonarnej i długoterminowej, ośrodku opieki paliatywnej, jak i w domu.
M.T.: Jakie warunki należy spełnić, aby móc skorzystać z medycznej pomocy w umieraniu w Quebecu?
R.B.: Według tej ustawy, aby osoba mogła skorzystać z medycznej pomocy w umieraniu musi spełnić jednocześnie wiele kryteriów: musi być ubezpieczona w rozumieniu „Ustawy o ubezpieczeniu zdrowotnym”, być pełnoletnia i zdolna do wyrażenia zgody na opiekę oraz cierpieć na poważną i nieuleczalną chorobę, charakteryzującą się zaawansowanym i nieodwracalnym pogorszeniem stanu zdrowia. Musi także doświadczać stałego, nieznośnego cierpienia fizycznego lub psychicznego, które nie może zostać złagodzone w warunkach, które według tej osoby byłyby do zaakceptowania. Ponadto wymagane jest, aby osoba ta świadomie złożyła wniosek o medyczną pomoc w umieraniu, w sposób wolny od wszelkich nacisków. Należy tutaj zaznaczyć, że wniosek ten może zostać wycofany przez tę osobę w każdej chwili i w dowolnie wybranym czasie. Może ona także w dowolny sposób i w dowolnie wybranym czasie poprosić o przesunięcie terminu podania śmiertelnego leku lub substancji.
M.T.: Ustawa ta nie wymaga, aby osoba pragnąca skorzystać z medycznej pomocy w umieraniu była u schyłku życia?
R.B.: Kiedy ustawa weszła w życie, kryterium „schyłku życia” rzeczywiście obowiązywało. Jednak w 2019, w następstwie wyroku Baudouina, warunek ten został zniesiony. Od 2020 roku, jeśli osoba spełnia wszystkie wyżej wymienione warunki ustawy, a nie jest u schyłku życia, może poprosić o medyczną pomoc w umieraniu. Należy tutaj zaznaczyć, że pomimo tej ważnej zmiany, tytuł ustawy nie został zmodyfikowany – to wciąż „Ustawa dotycząca opieki u schyłku życia”. Co więcej, w prawnej definicji medycznej pomocy w umieraniu, to kryterium wciąż istnieje. Zupełna konfuzja.
M.T.: Co według Pana przyczyniło się do rozwoju ruchu na rzecz dobrowolnej śmierci w Quebecu?
R.B.: Jest wiele przyczyn, zarówno politycznych, jak i kulturowych. To szeroki temat. Doświadczenie czy też przygoda egzystencjalna w Quebecu jest wyjątkowa. Medyczna pomoc w umieraniu jest postrzegana jako śmierć liryczna lub sielankowa. Ta specyficzna quebecka sytuacja jest być może trudna do zrozumienia dla Europejczyka. W Kanadzie Kodeks karny wchodzi w zakres prawnej kompetencji na poziomie federalnym, podczas gdy system zdrowia podlega regulacjom prawnym na poziomie prowincji. Inaczej mówiąc, każda prowincja uchwala ustawy w zakresie zdrowia. Przedstawiając medyczną pomoc w umieraniu jako „opiekę medyczną”, Quebec ominął tym samym kanadyjski Kodeks karny i zapisał ją w swoim prawie obowiązującym na terenie prowincji. W ten sposób uniknął nadzoru federalnego. Problem rozwoju ruchu na rzecz dobrowolnej śmierci jest jednak znacznie poważniejszy – przyczyna polityczna jest trochę powierzchowna. Geneza rozwoju tego ruchu jest być może związana z quebecką kulturą.
M.T.: Czy mógłby Pan wytłumaczyć, w jaki sposób quebecka sytuacja związana ze schyłkiem życia różni się od kontekstu amerykańskiego i europejskiego?
R.B.: Typowa quebecka „nowość” to właśnie ta „Ustawa dotycząca opieki u schyłku życia”. Wyrażenie „opieka u schyłku życia” nie jest niewinne – jest znacznie szersze niż „opieka paliatywna”. Ta ustawa stanowi, że opieka paliatywna jest prawem pacjenta. Każdy mieszkaniec Quebecu, którego stan zdrowia tego wymaga, ma prawo skorzystać z opieki paliatywnej, a prowincja ma obowiązek zapewnić mu realizację tego prawa. Jednocześnie jednak ta sama ustawa stanowi, że każda osoba, o ile spełnia wyżej wymienione warunki, ma prawo skorzystać z medycznej pomocy w umieraniu. Wyrażenie „medyczna pomoc w umieraniu” jest eufemizmem i zastępuje ono termin „eutanazja”. To jest właśnie quebecka oryginalność – „medyczna pomoc w umieraniu” jest prawem pacjenta. Tak jak przed chwilą wspomniałem, aby została ona uznana za prawo, trzeba było ją wcześniej uznać za „opiekę medyczną”. Inaczej mówiąc, w Quebecu medyczna pomoc w umieraniu jest uznawana za opiekę medyczną, do której pacjent ma prawo. Ta sytuacja różni się znacząco od prawa belgijskiego czy holenderskiego. W krajach Beneluksu, osoba nie ma prawa do eutanazji – ma tylko prawo, żeby o nią poprosić, ale musi znaleźć lekarza, który zgodzi się wykonać tę procedurę. Co więcej, kraje te otwarcie używają terminu „eutanazja” w swoich ustawach poświęconych tej problematyce, uznając tym samym tę praktykę za transgresję moralną. W tych krajach eutanazja jest uznawana za zło, transgresję oraz czyn podlegający Kodeksowi karnemu. Qubecka medyczna pomoc w umieraniu różni się także od wspomaganego samobójstwa w Szwajcarii czy w Stanach Zjednoczonych – tam udział lekarza jest dość ograniczony w tej procedurze. Quebec odrzucił to, ponieważ chciał, aby lekarz był zaangażowany w ten proces aż do śmierci pacjenta. Należy zaznaczyć także, że quebecka ustawa została przyjęta jednogłośnie przez partie polityczne reprezentowane w Zgromadzeniu Narodowym w 2014 roku – żadna partia nie sprzeciwiła się wówczas przyjęciu tej ustawy. Obecnie żadna partia nie sprzeciwia się też propozycjom rozszerzenia dostępu do medycznej pomocy w umieraniu. Ta parlamentarna jednomyślność w zakresie medycznej pomocy w umieraniu także jest oryginalna w porównaniu do innych krajów.
M.T.: Dlaczego ta quebecka oryginalność jest problematyczna z punktu widzenia etycznego?
R.B.: „Ustawa dotycząca opieki u schyłku życia” przyznaje prawo do skorzystania z opieki paliatywnej, i jest to pozytywny aspekt tego tekstu. Jednak dokładnie ta sama ustawa przyznaje także prawo do skorzystania z medycznej pomocy w umieraniu. Medyczna pomoc w umieraniu jest więc „opieką u schyłku życia” w takim samym stopniu jak opieka paliatywna. Inaczej mówiąc, ta sama ustawa stanowi o dwóch sprzecznych ze sobą praktykach, co jest źródłem nieporozumień. Od około 10 lat ta konfuzja tak się rozprzestrzeniła w piśmiennictwie, że obecnie nie odróżnia się już medycznej pomocy w umieraniu od opieki paliatywnej. Niektóre osoby chciały nawet znieść termin „opieka paliatywna”, uznając go za niewystarczająco inkluzyjny – opieka paliatywna wyklucza możliwość eutanazji. Medyczna pomoc w umieraniu uznana za opiekę medyczną nie jest transgresją. Członkowie Specjalnej Komisji ds. zagadnień związanych z umieraniem w godności odrzucili termin „eutanazja”, uznając go za zbyt mocny. Za pomocą semantycznego piruetu usunięto więc zarzut moralny, znosząc jednocześnie transgresję moralną. Oksymoron „medyczna pomoc w umieraniu” staje się tym samym opieką medyczną szlachetną i godziwą. A to oznacza, że tylko dzięki tej procedurze można umrzeć w godności. Należy tutaj zaznaczyć, że to Kolegium Quebeckich Lekarzy wystąpiło z propozycją przekształcenia „eutanazji” w „medyczną pomoc w umieraniu”.
M.T.: Od czasu wejścia w życie „Ustawy dotyczącej opieki u schyłku życia” w grudniu 2015, zakres dostępu do skorzystania z medycznej pomocy w umieraniu wciąż jest powiększany.
R.B.: Tak. Na początku, tak jak wspomniałem wcześniej, warunek „schyłku życia” został uznany za zbędny po ogłoszeniu wyroku Baudouina. Należy podkreślić, że rządy Kanady i Quebecu nie złożyły apelacji od tego wyroku. Następnie, od 11 czerwca 2021, ustawa ta pozwala na skorzystanie z medycznej pomocy w umieraniu każdej osobie, które spełnia wyżej wymienione kryteria, nawet jeśli osoba ta nie jest zdolna do wyrażenia zgody tuż przed procedurą. Inaczej mówiąc, tzw. zgoda końcowa nie jest już obowiązkowa – jeśli w dniu, w którym miała odbyć się planowana procedura, osoba nie jest w stanie wyrazić zgody lub na przykład jest nieprzytomna, lekarz może podać jej śmiertelne leki lub substancje.
M.T.: Niedawno rząd Quebecu planował zwiększyć dostęp do medycznej pomocy w umieraniu. Czy mógłby Pan powiedzieć coś więcej na ten temat.
R.B.: Podobnie jak rząd Kanady, rząd Quebecu chce rozszerzyć dostęp do medycznej pomocy w umieraniu. „Projekt Ustawy 38” mający na celu zmodyfikowanie „Ustawy dotyczącej opieki o schyłku życia” był ostatnio – teraz w czerwcu 2022, rozpatrywany, ale w końcu został odrzucony. Projekt ten przewidywał wprowadzenie możliwości wnioskowania o medyczną pomoc w umieraniu z wyprzedzeniem. Dotyczyłoby to na przykład osób dotkniętych chorobą Alzheimera lub demencją. Projekt ten przywidywał także przyznanie pielęgniarkom prawa do podawania śmiertelnych leków lub substancji (obecnie jest to możliwe w Kanadzie, ale nie w Quebecu). Należy zaznaczyć tutaj, że w przeciwieństwie do projektu ustawy w Kanadzie, quebecki projekt nie przewidywał umożliwienia dostępu do medycznej pomocy w umieraniu osobom cierpiącym wyłącznie psychicznie. Kolegium Quebeckich Lekarzy jest bardzo niepocieszone, gdyż pragnie, aby ustawodawstwo kanadyjskie i quebeckie zostały ujednolicone. Posłowie planują powrócić do debat nad tym projektem po wyborach, które będą miały miejsce w Quebecu w październiku 2022.
M.T.: Być może chciałby Pan coś dodać na zakończenie naszej rozmowy?
R.B.: Chciałbym wspomnieć o jeszcze jednym aspekcie „Projektu Ustawy 38”. Według obecnej ustawy – tej dotyczącej opieki u schyłku życia, ośrodki opieki paliatywnej mogą decydować o tym, czy chcą świadczyć medyczną pomoc w umieraniu. Projekt ustawy zakładał, że ośrodki te miałyby być prawnie zobligowane do świadczenia tej usługi. Pomimo że większość tych ośrodków (28/37) świadczy obecnie medyczną pomoc w umieraniu, to Związek Ośrodków Opieki Paliatywnej w Quebecu sprzeciwił się temu zapisowi w projekcie ustawy. Na zakończenie chciałbym podkreślić, że bardzo ważne jest respektowanie filozofii opieki paliatywnej, zwłaszcza w Quebecu, który zaraz po Anglii jest przecież kolebką tej formy opieki. Pomimo że niektórzy pragną zastąpić „opiekę paliatywną” „opieką u schyłku życia”, to jedynie filozofia opieki paliatywnej nadaje właściwą wartość wielkości i tragedii ludzkiej egzystencji oraz pozwala szczerze towarzyszyć człowiekowi będącemu w obliczu śmierci. Quebeckie Stowarzyszenie Opieki Paliatywnej, w solidarności z międzynarodową społecznością opieki paliatywnej, wytrwale walczy od ponad 30 lat o zachowanie tego niezwykłego skarbu.
Źródło: „Służba Zdrowia”
Réjean BOIVIN, Ph.D., doktor filozofii kanadyjskiego Uniwersytetu Quebec w Trois-Rivières, konsultant w zakresie filozofii zdrowia, głównie opieki paliatywnej, członek komitetu wykonawczego Quebeckiego Stowarzyszenia Opieki Paliatywnej, autor książki „Désarroi devant la mort : l’épreuve de la finitude. À la lumière de l’anthropologie philosophique de Paul Tillich” [„Przerażenie w obliczu śmierci: doświadczenie skończoności w świetle antropologii filozoficznej Paula Tilicha”. Na chwilę obecną książka jest dostępna jedynie w języku francuskim – przyp. red.] opublikowanej przez Wydawnictwo Uniwersytetu Laval w Quebecu w maju 2022.
The French version of the interview is avaiblible here
