Instytut Psychiatrii i Neurologii został utworzony w 1951 r. Do podstawowej działalności Instytutu należy m.in. prowadzenie i wdrażanie badań naukowych i prac rozwojowych oraz prowadzenie działalności leczniczej lub profilaktycznej w zakresie zaburzeń zdrowia psychicznego, chorób układu nerwowego, chorób genetycznych, uzależnień behawioralnych i od substancji psychoaktywnych oraz udział w kształtowaniu polityki zdrowotnej państwa. Nadzór nad Instytutem sprawuje Minister Zdrowia.
Najważniejsze ustalenia kontroli
Najwyższa Izba Kontroli negatywnie oceniła gospodarkę finansową i zarządzanie mieniem przez Instytut Psychiatrii i Neurologii w latach 2021–2024 (do15 października). Plany finansowe IPiN, które zgodnie z ustawą o instytutach badawczych, powinny być podstawą gospodarowania środkami finansowymi, w latach 2021–2022 nie były ustalane w terminach umożliwiających ich realizację od 1 stycznia danego roku. Ponadto plany finansowe Instytutu nie były odpowiednio monitorowane, co skutkowało brakiem ich aktualizacji mimo przekroczenia zarówno przychodów, jak i kosztów.
Działania podejmowane przez kolejnych dyrektorów IPiN, mające na celu zracjonalizowanie kosztów działalności oraz zbilansowanie przychodów i kosztów, okazały się nieskuteczne. Opracowywane programy restrukturyzacyjne również nie przyniosły oczekiwanych rezultatów i nie poprawiły sytuacji finansowej placówki podobnie jak audyt zlecony przez Ministra Zdrowia. Z polecenia Ministra w Instytucie zatrudniono pełnomocnika ds. restrukturyzacji. Mimo trudnej sytuacji finansowej Instytutu i koniecznych do podjęcia działań naprawczych, na tym stanowisku została zatrudniona osoba bez doświadczenia w restrukturyzacji podmiotów leczniczych. Nieefektywne działania restrukturyzacyjne skutkowały brakiem płynności finansowej i zaciąganiem zobowiązań najpierw w bankach a następnie w instytucjach pozabankowych. Według stanu na 30 czerwca 2024 r. Instytut miał zobowiązania pożyczkowe na kwotę przekraczającą 112 mln zł oraz zobowiązania wymagalne wobec innych podmiotów w kwocie przekraczającej 18 mln zł.
Jako działanie niegospodarne NIK uznała wydłużenie okresu kredytowania, a następnie zamianę kredytu bankowego na pożyczkę w instytucji pozabankowej, ponieważ podwyższyło to marżę, a w konsekwencji koszty finansowe. W efekcie zaciągnięcia kolejnej pożyczki w instytucji pozabankowej, Instytut utracił kredyt obrotowy w rachunku bieżącym, co spowodowało zwiększenie kosztów finansowych i w ocenie NIK również było działaniem niegospodarnym. Dodatkowo, w tym samym okresie, proces windykacji należności był prowadzony nierzetelnie, co doprowadziło do przedawnienia roszczeń na kwotę ponad 50 tys. zł oraz nie regulowano terminowo zobowiązań, co skutkowało ponoszeniem wysokich kosztów finansowych. W latach 2021–2024 (I półrocze) kwota odsetek wyniosła 2,36 mln zł.
NIK zakwestionowała również sposób zabezpieczenia nieruchomości Instytutu znajdującej się w miejscowości Strzyżyna. Kontrolerzy NIK stwierdzili, że na terenie nieruchomości znajdowały się niezabezpieczone otwory w ziemi po studzienkach wodno-kanalizacyjnych oraz w jednym z budynków mieszkalnych niezabezpieczony otwór w podłodze, wewnątrz którego znajdowały się pozostałości rur i zaworów. Stwarzało to realne zagrożenie dla osób postronnych, ze względu na swobodny dostęp do nieruchomości.
W trakcie kontroli ustalono, że dominującym obszarem aktywności Instytutu była działalność medyczna i udzielanie świadczeń zdrowotnych. W latach 2021–2024 (I półrocze) w Instytucie prowadzono badania naukowe i prace rozwojowe, których tematyka była zgodna z zakresem działania placówki. Z efektów tych badań korzystano w działalności klinicznej i edukacyjnej. Instytut prawidłowo wykorzystywał i rozliczał środki finansowe pozyskane na prowadzenie projektów badawczych. NIK zwraca jednak uwagę, iż żaden z zakończonych, w okresie objętym kontrolą, projektów badawczych nie przyniósł korzyści ekonomicznych.
Liczba publikacji w latach 2021–2022 spadała, na co miała wpływ zmniejszająca się liczba pracowników naukowych. Z ustaleń kontroli wynika, że Instytut nie ogłaszał informacji o wolnych miejscach na stanowiska naukowe w publikatorach wskazanych w ustawie o instytutach badawczych. W ocenie NIK, w sytuacji spadku liczby pracowników naukowych, niepublikowanie ogłoszeń o naborach utrudniało pozyskiwanie wykwalifikowanej kadry naukowej spoza Instytutu i nie miało waloru otwartego i konkurencyjnego postępowania rekrutacyjnego. Przepisów ustawy o instytutach badawczych nie przestrzegano również w zakresie dotyczącym obowiązku zawierania z pracownikami naukowymi umów o zakazie konkurencji. Ponad 26 proc. pracowników naukowych nie miało podpisanych takich umów. Instytut nie komercjalizował również wyników badań naukowych. W wyniku ewaluacji poziomu naukowego i jakości prowadzonych badań oraz prac rozwojowych Instytut uzyskał w dyscyplinie nauki medyczne kategorię naukową B+, tj. niższą niż miał wcześniej.
Zakres prowadzonej przez Instytut działalności leczniczej odpowiadał kwalifikacjom zatrudnionego personelu medycznego oraz posiadanej aparatury i sprzętu medycznego jednak nie był zgodny z danymi w Rejestrze Podmiotów Wykonujących Działalność Leczniczą. Trzy poradnie i oddział dzienny figurowały w Rejestrze, mimo że takich komórek organizacyjnych nie było w strukturze Instytutu.
Nierzetelnie przeprowadzano konkursy o udzielanie świadczeń zdrowotnych. Zamówień udzielano z naruszeniem przepisów ustawy o działalności leczniczej, ustawy o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych oraz ustawy Prawo zamówień publicznych.
Pozostałe stwierdzone nieprawidłowości polegały m.in. na:
- niedostosowaniu Statutu Instytutu do obowiązujących przepisów prawa;
- niezaktualizowaniu wewnętrznych aktów prawnych;
- nienależnie wypłaconym wynagrodzeniu pracownikom przebywającym na urlopach bezpłatnych w kwocie 33 tys. zł;
- niespisaniu z ewidencji księgowej należności przedawnionych w kwocie ponad 50 tys. zł;
- niezrealizowaniu wniosków po kontrolach Ministra Zdrowia;
- nierzetelnej weryfikacji umów cywilnoprawnych;
- niezasadnym finansowaniu Fundacji IPiN;
- nieterminowym zgłaszaniu zmian w Rejestrze Podmiotów Wykonujących Działalność Leczniczą.
Wnioski
Do Dyrektora Instytutu Psychiatrii i Neurologii skierowano 11 wniosków pokontrolnych w sprawie usunięcia stwierdzonych nieprawidłowości.
