Fot. Thinkstock/FPM[/caption]Ratownictwo górskie to odrębna forma udzielania pomocy. trudny teren, pogoda i zminimalizowane szanse na przeżycie poszkodowanego po wypadku mają kluczowe znaczenie, a od ratowników wymagają działania w skrajnych warunkach.
Z całą pewnością polskie góry nie należą do najwyższych na świecie ani też najbardziej rozległych. Jednak ich część, jaką są Tatry, stanowi spore wyzwanie z punktu widzenia działań ratowniczych i medycznych. Relatywnie niewielki obszar koncentruje w sobie bardzo duży ruch turystyczny, jak i aktywności sportowe, narciarskie, taternickie i jaskiniowe. Również katalog potencjalnych zagrożeń jest dość znaczny; obejmuje on niebezpieczeństwa występujące w terenie wysokogórskim (upadki z wysokości, spadające kamienie), ryzyko lawin, narażenie na skrajne warunki meteorologiczne (niskie temperatury, wyładowania atmosferyczne). Należy także zaznaczyć występowanie zdarzeń specyficznych dla terenu Tatr, czyli wypadki taternickie i jaskiniowe (wymagające prowadzenia szczególnie trudnych i wielogodzinnych akcji ratunkowych). Niezależnie od powyższego większość zdarzeń i interwencji dotyczy kategorii tak zwanych wypadków turystycznych będących zarówno zachorowaniami, jak i skutkami urazów. Co ciekawe, do ponad 90 proc. ogółu zdarzeń dochodzi na wysokościach poniżej 1500 m n.p.m. Niestety, dość znaczna ich część wynika z braku przygotowania (najczęściej kondycyjnego), nieadekwatności posiadanego sprzętu do warunków oraz, co najczęściej, ignorowania zagrożeń i zwykłego braku wyobraźni.
Ratownictwo w Tatrach
Tatrzańskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe powołano do życia w1909 r. i było pierwszą działającą poza Alpami organizacją ratownictwa górskiego w ówczesnym świecie. Współczesne TOPR stanowi nowoczesną organizację o wieloprofilowym zakresie działań ratowniczych. Poza tradycyjnymi już zakresami interwencji w wypadkach turystycznych i taternickich oraz lawinowych obejmuje działania ratownicze z wykorzystaniem śmigłowca, ratownictwo jaskiniowe, działania nurkowe (także w jaskiniach) oraz ratownictwo na wodach szybkich i ewakuację z kolejek linowych. Z całą pewnością przełomem w prowadzeniu działań ratunkowych w Tatrach było wprowadzenie śmigłowca. Pierwsze loty śmigłowcem SM-1 wykonano już w 1962 roku, zaś stały dyżur śmigłowca Mi-2 w Zakopanem rozpoczęto w 1975 r. Wprowadzenie na początku lat 90. do działań ratowniczych śmigłowca W-3A Sokół stanowiło kolejny krok milowy, rozpoczynając erę szerokiego wykorzystania technik linowych oraz wciągarki pokładowej do ewakuacji poszkodowanych z trudnego terenu górskiego. Niestety, z ratownictwem z powietrza związany jest także największy (i niestety nie jedyny) tragiczny wypadek w czasie wyprawy ratunkowej.
W dniu 11 sierpnia 1994 roku w Dolinie Olczyskiej zginęło 4 członków załogi Sokoła. W ostatnich latach (pomimo stałych problemów z finansowaniem działań śmigłowca) średnio wykonuje on 170 akcji ratowniczych w górach.
W chwili obecnej poziom wyposażenia oraz wyszkolenia ratowników TOPR jest porównywalny z innymi profesjonalnymi służbami krajów alpejskich. Forum wymiany doświadczeń oraz standaryzacji postępowania stanowi międzynarodowa federacja służb ratownictwa górskiego IKAR.
Działania ratownictwa medycznego w górach
Jednym z istotnych elementów działań TOPR są działania ratowniczo-medyczne. Tradycyjnie od lat z TOPR współpracowali lekarze, którzy jako ratownicy uczestniczyli w akcjach i wyprawach ratunkowych, byli członkami załogi zespołu śmigłowca TOPR-SAR oraz współdziałali w procesie szkolenia ratowników. Zmiany w systemie ratownictwa medycznego spowodowały, że coraz bardziej istotną rolę w działaniu TOPR odgrywa kadra ratowników medycznych łączących pracę w pogotowiu górskim z praktyką w zespołach ratownictwa medycznego. Specyfika działań ratowniczo-medycznych w TOPR jest związana z dwoma elementami. Po pierwsze z występowaniem typowych dla ratownictwa górskiego elementów, rzadko spotykanych w codziennej praktyce oraz z sposobem działania w trudnym terenie wysokogórskim lub w jaskiniach.
Elementy praktyki medycznej wymagają umiejętności prowadzenia działań w skrajnych warunkach meteorologicznych. Stąd też ogromną rolę przywiązuje się do postępowania w hipotermii. Znaczna część poszkodowanych (nawet latem) ma objawy wychłodzenia. Stąd też zapobieganie jego pogłębianiu stanowi jeden z istotnych elementów działania. Należy też zwrócić uwagę na problemy monitorowania i nadzoru nad pacjentem w czasie transportu (ograniczony dostęp do pacjenta
w „noszach francuskich”, ciemność, opad etc.). Innym ze specyficznych zagadnień jest postępowanie z ofiarami lawin. Często wypadki lawinowe noszą cechy zdarzenia masowego (nie zawsze możliwe jest wykorzystanie śmigłowca).
Szanse przeżycia ofiary lawiny są pochodną kilku czynników, przede wszystkim czasu przebywania pod lawiną, jednak ogromne znaczenie ma rodzaj śniegu (obecność przestrzeni powietrznych), głębokość zasypania oraz doznane urazy (bardzo często to one stanowią przyczynę śmierci ofiary). Obecnie używanie detektorów lawinowych i wykorzystanie poduszek (airbag) znacznie zwiększa szanse przeżycia ofiar i poszerza zakres narzędzi poszukiwawczych (dotąd sondy poszukiwawcze i psy lawinowe).
Realne szanse przeżycia i skutecznej resuscytacji w praktyce dotyczą poszkodowanych „odkopanych” w ciągu kilkunastu do 40 minut od zejścia lawiny. Stąd ogromne znaczenie autoratownictwa i możliwości wykorzystania śmigłowca. Innym ze zdarzeń spotykanych częściej aniżeli w zwykłej praktyce ratownictwa medycznego są porażenia piorunem. Co ciekawe, wbrew potocznym oczekiwaniom, spośród 32 analizowanych przypadków rażenia piorunem do zatrzymania krążenia doszło w 9 przypadkach, natomiast wszystkim ocalonym towarzyszyły zaburzenia rytmu, zaburzenia elektrolitowe, ubytki neurologiczne, zaburzenia słuchu, dochodziło także do złamań awulsyjnych.
Interesująca była także epidemiologia, gdyż do blisko połowy zdarzeń doszło na szlakach zejściowych, a nawet w dolinach. Niejednokrotnie w czasie jednej burzy obrażeń doznawało kilka osób. W tym przypadku smutnym rekordem był wypadek na szczycie Świnicy w 1938 r., w którym zginęło 9 uczestników wycieczki. Pod względem liczby porażonych to właśnie Świnica wraz z Giewontem są wiodące w statystyce zdarzeń. Zapewne przypadkiem, ale to samo odnosi się do kategorii samobójstw, które zostały popełnione w Tatrach.
Odrębnym zagadnieniem działań ratunkowych są wypadki jaskiniowe. Często związane są one z ciężkimi obrażeniami ciała. Problemem działań jest długi czas dotarcia grupy ratowników oraz konieczność długotrwałego transportu w warunkach ekstremalnych. Ze względu na warunki transportu wymagające umieszczenia poszkodowanego w noszach jaskiniowych oraz przebywania długich ciągów transportu pionowego i przez ciasnoty, gdzie dostęp do niego jest bardzo ograniczony (okresowo niemożliwy) oraz jest związany ze zmiennością położenia ciała i narażeniem na postępujące wychłodzenie, poszkodowany wymaga bardzo dokładnej stabilizacji i przygotowania przed podjęciem transportu. Praca lekarzy i ratowników medycznych TOPR często jest wykonywana w ekstremalnych warunkach terenu oraz pogodowych. Wymaga ona posługiwania się technikami linowymi oraz umiejętności bezpiecznego poruszania się w trudnym terenie w różnych warunkach. Często powoduje to trudności w postępowaniu z poszkodowanym, ograniczenia w zakresie możliwości transportu sprzętu medycznego lub w jego wykorzystaniu (np. w skrajnie niskich temperaturach). Dlatego też w TOPR o wiele wcześniej aniżeli w szerokiej praktyce ratowniczej rozpoczęto stosowanie wkłuć doszpikowych, opatrunków hemostatycznych czy też urządzeń do ogrzewania pacjenta. Ogromne zastosowanie znalazły też urządzenia do prowadzenia pośredniego masażu serca. Podobnie istotne doświadczenia wynikają z konieczności przygotowania pacjentów do długotrwałego transportu w trudnych warunkach. Poza zabezpieczeniem termicznym i stabilizacją złamań istotną rolę odgrywa także kwestia właściwego postępowania przeciwbólowego oraz wykorzystania technik anestezji regionalnej. Zakres doświadczeń ratowniczych, medycznych oraz ratownictwa z powietrza wykonywanych przez TOPR znalazł swoje szerokie odzwierciedlenie także
w literaturze fachowej oraz prezentacjach w ramach prac zjazdowych.
* Podziękowania dla Andrzeja Maraska (TOPR) za udostępnienie danych statystycznych dotyczących działań ratowniczych TOPR.
Pełen tekst artykułu można przeczytać w grudniowej Służbie Zdrowia
