Cz. I
Nikotynizm i jego skutki
Uzależnienie i jego rodzaje
Nikotynizm należy do najbardziej powszechnych uzależnień. Niesie za sobą poważne
niebezpieczeństwo cywilizacyjne. Zatruwając cały organizm prowadzi do wielu
poważnych chorób. Przyczynia się do przedwczesnych zgonów milionów ludzi na całym świecie. Palenie tytoniu nie pozostaje również bez wpływu na środowisko.
Pielęgniarki pełnią bardzo ważną rolę w leczeniu oraz działaniach edukacyjnych na
rzecz pacjenta.
Niestety wiele pielęgniarek nałogowo pali papierosy.
Nie mogą zatem stanowić przykładu ani prowadzić skutecznej edukacji w celu kształtowania u pacjentów postaw prozdrowotnych.
Według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) „uzależnienie to fizyczny i
psychiczny stan wynikający z interakcji między żywym organizmem a substancją chemiczną (alkohol, nikotyna, leki, narkotyki), charakteryzujący się zmianami zachowania i innymi reakcjami, do których należy konieczność przyjmowania danej substancji w sposób
ciągły lub okresowy, w celu doświadczenia jej wpływu na psychikę, lub by uniknąć przykrych objawów towarzyszących brakowi substancji.”
Pojęcie uzależnienie w języku potocznym, odnosi się zwykle do nałogowego przyjmowania substancji takich jak alkohol, narkotyki, leki, czy nikotyna.
Jednak w szerszym znaczeniu obejmuje również uzależnienia czynnościowe, czyli
behawioralne, nazywane też zachowaniami nałogowymi. Należą tu np. uzależnienia od
Internetu, komputera, patologiczny hazard, uzależnienie od zakupów, seksu, pracy,
jedzenia i wiele innych. Znamienne dla tych zachowań jest przymusowe powtarzanie
czynności spowodowane zaburzoną kontrolą działań impulsywnych.
Jak podaje A. Goodman, który jako pierwszy opisał szczegółowo wyznaczniki uzależnień
behawioralnych, jednostka, odczuwając narastające napięcie, nie jest w stanie
oprzeć się impulsom napędzającym ją do konkretnych działań. Podczas wykonywania
czynności odczuwa ogromną przyjemność i odprężenie, tracąc kontrolę nad rozpoczętym zachowaniem.
U osoby uzależnionej od związków chemicznych, występuje przewaga zachowań
dążących do zdobycia i przyjęcia danej substancji psychoaktywnej nad innymi
potrzebami.
Mimo wystąpienia dolegliwości somatycznych, psychicznych, problemów społecznych i
ekonomicznych uzależniony kontynuuje przyjmowanie danej substancji oraz traci nadzór nad jej zażywaniem.
W literaturze wyróżnia się uzależnienie fizyczne, psychiczne i społeczne.
Regularnie i w sposób ciągły przyjmowana substancja psychoaktywna wnikając do ustroju człowieka, powoduje, że staje się niezbędna do zachowania równowagi w działaniu ośrodkowego układu nerwowego.
W procesie tym ogromną rolę odgrywają neuroprzekaźniki, a przede wszystkim
dopamina. Dopamina, pojawiając się w przestrzeniach między neuronami daje uczucie
zadowolenia, a nawet euforii. Substancje psychoaktywne podnoszą poziom tego
neurohormonu i po pewnym czasie powodują wytworzenie się konieczności biologicznej
zażywania danej substancji. Dopamina wykazuje także oddziaływanie na procesy myślenia i kojarzenia.
Drugim odgrywającym dużą rolę w procesie uzależnienia neurohormonem jest
serotonina. Jej rolą jest równoważenie poziomu dopaminy. Niskie natężenie serotoniny
obserwuje się w przewlekłym stresie. W takiej sytuacji osoba uzależniona nie osiąga stanu nasycenia środkiem, którego zażywa. Wówczas cała uwaga uzależnionego skupia się na zdobywaniu tej substancji.
Obniżony poziom serotoniny występuje również w okresie dojrzewania, na skutek wzrostu stężenia estrogenów i testosteronu w organizmie. Prowadzi to zwiększonej czułości jądra półleżącego przegrody, najważniejszej struktury układu nagrody. Stanowi on wiodący mechanizm stymulujący zachowanie i podłoże biologiczne powstawania uzależnień.
W przypadku nagłego odstawienia substancji psychoaktywnej pojawia się tzw. zespół
objawów abstynenckich, który polega na wystąpieniu przykrych stanów, takich jak niepokój, lęk, drażliwość, problemy z koncentracją, zaburzenia snu.
Wiążą się z nimi objawy somatyczne: potliwość, dolegliwości ze strony układu krążenia,
drżenie rąk i całego ciała i wiele innych. Ich nasilenie związane jest z typem i dawkami
zażywanej substancji psychoaktywnej.
Przyjmowanie danych środków może doprowadzić w niedługim czasie do zjawiska
tolerancji. Polega ono na tym, że człowiek uzależniony zwiększa dawkę substancji w celu
osiągnięcia pożądanego skutku. Może również wystąpić zjawisko tolerancji krzyżowej,
polegającej na tym, że powstaje tolerancja substancji w stosunku do porównywalnej.
Przykładem może być heroina, która wywołuje tolerancję w stosunku do morfiny.
Zależność psychiczna polega na przyjmowaniu danej substancji psychoaktywnej w celu
uzyskania nagrody emocjonalnej w postaci uspokojenia, pocieszenia, a także uzyskania
perspektywy korzystnego postrzegania siebie.
J. Melibruda podkreślał znaczenie wpływających na siebie mechanizmów psychologicznych.
Człowiek przyjmujący substancje psychoaktywne, oczekuje polepszenia samopoczucia,
jednak pod ich wpływem nie ma możliwości logicznie ocenić faktycznego stanu. Za
wszelkie niepowodzenia obciąża wówczas otoczenie. Gubi się w rzeczywistości i nie umie doświadczać pozytywnych emocji.
Również zdeformowane myślenie spowodowane przyjmowaniem substancji
powoduje, że osoba uzależniona nie zauważa problemu i bagatelizuje pojawiające się poważne następstwa nałogu.
Źródłem uzależnienia społecznego jest bardzo często pragnienie akceptacji i przynależności do danej grupy. Nie rzadko są to grupy dewiacyjne, w których zażywanie pewnych środków psychoaktywnych jest częścią ich funkcjonowania. Osoba chcąca wejść w daną grupę odwzorowuje ich zachowania, aby nie zostać odrzucona. Spotyka się również pewne grupy zawodowe, takie jak górnicy, czy pracownicy sektora budowlanego i transportu, w których palenie papierosów i spożywanie alkoholu jest nagminne.
mgr Joanna Lewoniewska
Lic. piel., Spec. Pielęgniarstwa rodzinnego
Źródła:
Zajączkowski K.: Nikotyna, alkohol, narkotyki, profilaktyka uzależnień. Wyd. Rubikon,
Kraków 2001, s. 49
Lelonek – Kuleta B.: Uzależnienie od czynności-zdefiniowanie pojęcia, specyfika problemu oraz kierunki diagnozy. Dolnośląskie Stowarzyszenie Psychoprofilaktyczne Return, 2013-2015,
http://www.narkomania.org.pl/czytelnia/uzaleznienie-od-czynnosci-zdefiniowanie-pojecia-
specyfika-problemu-kierunki-diagnozy.
Ruden R. A, Byalik M., Żarłoczny mózg, Wydawnictwo G+J Gruner+ Jahr Polska Sp. z o.o.& Co. Spółka Komandytowa, Warszawa 2003.
Wrona J.: Poradnik – wprowadzenie do zagadnienia. Narkoslang.pl,
2008-2013, http://www.narkoslang.pl/uzaleznienie_od_narkotykow.html
Jędrzejko M., Kowalewska A.: Uzależnienia-wybrane pojęcia i definicje[W:] Współczesne
teorie i praktyka profilaktyki uzależnień chemicznych i nie chemicznych. Redakcja naukowa
Mariusz Jędrzejko, Fundacja Pedagogium, Pułtusk-Warszawa 2009.
Cekiera C.: Psychoprofilaktyka uzależnień oraz terapia i resocjalizacja osób uzależnionych.
Wydawnictwo Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 1998.
Źródło grafiki; Canva
